Từ câu chuyện của người xưa
Bên ấm chè đâm (thức uống đặc trưng của vùng đất Qùy Hợp) sóng sánh và đậm đà hương vị, trong đêm sáng trăng, già làng Vi Đức Xuyết ở bản Mường Ham (Châu Cường – Qùy Hợp) kể cho con cháu nghe về sự tích bản mường. Giọng của già chậm rãi: “Không ai còn nhớ rõ năm nào, vì đã hàng trăm năm đi qua và hàng chục đời đã sinh sống kể từ khi Tạo Nọi được đưa về đây lánh nạn và ở lại giúp dân khai phá, xây dựng bản mường. Nhưng, đã là người con của Mường Ham thì phải luôn ghi nhớ và trân trọng công đức của Tạo Nọi cũng như các bậc tiền nhân đã giúp chúng ta có cuộc sống no ấm như hôm nay...”.
Theo lời kể của cụ Vi Đức Xuyết, vào cuối thế kỷ XIX, vùng Mường Tôn (thuộc xã Châu Kim – Quế Phong) là trung tâm của “9 bản, 10 mường” xảy ra loạn lạc.
Trước tình cảnh ấy, một vị quý tộc người dân tộc Thái thuộc dòng họ Lo Căm, là một Tạo Mường đã sắp đặt kế hoạch cho gia nhân đưa cậu con trai duy nhất của mình xuống vùng rừng núi nơi đây (Châu Cường) để trú ẩn.
Để đề phòng bị truy đuổi và tàn sát, gia nhân đã giấu Tạo Nọi (con trai Tạo Mường) trong một hang đá lớn thuộc thung lũng Túng Nhau. Cậu bé ấy được chăm sóc chu đáo và bảo vệ cẩn mật, chờ ngày hết loạn lạc sẽ trở về đoàn tụ với gia đình. Còn gia nhân của Tạo Mường tiến hành khai hoang, phát rẫy, làm phai dẫn nước về ruộng, thuần dưỡng thú rừng và xây dựng cuộc sống mới.
Gần 10 năm sau, hay tin ở quê nhà đã hết loạn lạc, Tạo Mường đã mất, gia nhân dùng cáng rước Tạo Nọi từ Túng Nhau ra vùng họ đang làm ăn, sinh sống. Đi đến một vùng bằng phẳng, cảnh sắc hài hòa, dòng Nậm Huống trong mát, Tạo Nọi lệnh cho gia nhân dừng bước và cắm đất, dựng nhà, tiếp tục mở rộng khai hoang để người từ khắp nơi tìm về đây sinh sống, cùng khai bản, lập mường.
Vùng Tạo Nọi xuống cáng, yêu cầu dừng chân được con cháu gọi là Mường Hám (nghĩa tiếng Thái là Mường Rước), về sau gọi chệch âm là Mường Ham. Hay tin nơi đất rộng và khá bằng phẳng, khe suối dào dạt, thuận lợi cho việc cấy cày sản xuất, người Thái khắp mọi nơi kéo nhau về cùng khai phá. Tạo Nọi lúc bấy giờ đã trở thành một vị thủ lĩnh, vận động, tập hợp và chỉ huy các dòng họ cùng nhau làm ăn, sinh sống và xây dựng cuộc sống mới cho bản mường...
Cư dân tìm về ngày một đông, Mường Ham ngày càng được mở rộng, trở thành mường lớn nhất trong vùng. Bà con người Thái ở Quỳ Hợp quen gọi là Mường Tôn, tức mường gốc của cả vùng Khủn Tinh xưa. Về sau, triều đình nhà Nguyễn gọi Mường Ham là Thuần Hàm Tổng (bao gồm các xã Châu Cường, Châu Quang và một phần Châu Lý ngày nay) và trở thành trung tâm hành chính của một vùng rộng lớn.
Khi Tạo Nọi qua đời, người dân Mường Ham lập đền thờ và tổ chức lễ hội vào dịp đầu Xuân, khi vạn vật, cỏ cây được ủ mình trong không khí vui tươi, ấm áp. Qua những bước đi thăng trầm của dòng thời gian, có lúc đền thờ bị xuống cấp, lễ hội bị đứt đoạn nhưng thế hệ cháu con vẫn luôn ghi nhớ và hướng về công đức của tổ tiên. Nay đền thờ đã được phục dựng, lễ hội cũng đã được khôi phục, người Mường Ham càng thêm yêu quý và tự hào về truyền thống quê hương...
Đến cuộc sống ngày nay
Tạm dừng câu chuyện, uống bát chè đâm đặc quánh, rồi già Vi Đức Xuyết tiếp tục câu chuyện: “Mường Ham xưa là một vùng rộng lớn, nay mường không còn là đơn vị hành chính nhưng ở Châu Cường vẫn còn bản Mường Ham, nơi chúng ta đang sinh sống. Bản Mường Ham chính là vị trí Tạo Nọi xuống cáng quan sát địa thế, cảnh vật và quyết định ở lại khai phá vùng đất này”. Nghĩa là, bản Mường Ham hôm nay là trung tâm của Mường Ham xưa, tên gọi ấy sẽ mãi mãi được lưu dấu, cho đời đời con cháu luôn tự hào về lịch sử bản mường.
Bản Mường Ham ngày nay thuộc vùng trung tâm xã Châu Cường, hiện có khoảng 130 hộ. Nguồn thu nhập chính của bà con người Thái ở đây chủ yếu là làm ruộng, trồng hoa màu, rừng nguyên liệu và chăn nuôi gia súc, gia cầm. Thu nhập bình quân hiện ở mức gần 30 triệu đồng/người/năm, đời sống ngày càng được nâng cao, việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc luôn được bà con chú trọng.
Được biết, Mường Ham là một trong ba bản được UBND xã chọn thí điểm xây dựng nông thôn mới, được đầu tư kinh phí xây dựng đường giao thông và các công trình phúc lợi, dân sinh. Nhờ đó, hầu hết các tuyến đường nội bản đã được bê tông hóa, kênh mương nội đồng được xây dựng kiên cố, bà con đang tích cực cải tạo vườn hoang, vườn tạp, đẩy mạnh sản xuất, tạo mỹ quan làng bản.
Không chỉ câu chuyện Tạo Nọi khai phá bản mường và sắc xanh dòng Nậm Huống, chúng tôi còn ấn tượng trước sự nhiệt tình, cởi mở của những con người Mường Ham. Đặc biệt, có hai người phải kể đến là nghệ nhân dân gian Lương Thị Phiên và ông Lao Thanh Chương.
Bà Phiên từng là cán bộ Đoàn và làm nghề “gõ đầu trẻ”, say mê nhuôn – xuối (2 làn điệu dân ca Thái) từ ngày còn tấm bé, sẵn sàng cất lên lời ca mỗi khi có cuộc vui. Nay đã sang tuổi 72, niềm say mê và nhiệt tình vẫn không hề vơi cạn, đêm đêm vẫn dành thời gian tập hợp các cháu nhỏ để dạy hát dân ca. Những đứa trẻ trong bản thường tìm đến bà như đến với một “kho” bài hát cổ, để cảm nhận và khám phá vẻ đẹp tâm hồn qua từng làn điệu và lời ca. Có khi, bà Phiên còn thức trắng đêm sáng tác phần lời, dàn dựng các tiết mục văn nghệ phục vụ công tác tuyên truyền của bản, của xã.
Còn ông Lao Thanh Chương được bà con trìu mến gọi là “nhà báo của bản”. Cùng chiếc máy ảnh cỡ nhỏ bên mình, ông đã đi khắp các bản làng vùng Tây Bắc Nghệ An.
Từng học Đại học Luật Hà Nội nhưng ông Chương chọn cho mình nghề viết, là người viết báo tự do, luôn nhiệt tình với bạn bè, nhất là bạn bè ở xa tìm đến. Lúa chín rộ, ông sẵn sàng để vợ gặt một mình, dành thời gian chở bạn đi khắp nơi thăm thú. Bà vợ cũng không giận, bởi ông là người như thế từ mấy chục năm nay.
Mường Ham đang vào thu, hương thơm theo làn gió tỏa nồng nàn như lời gọi mời thắm thiết. Chúng tôi sẽ trở lại nơi đây khi mùa Xuân về để được đắm mình trong niềm vui ngày hội của bản làng...
