Quá khứ đau thương
Gia đình mẹ Mễ có 9 người con, 3 người đã mất lúc còn nhỏ. Chiến tranh xảy ra, gia đình mẹ có 4 người tham gia trong kháng chiến, ngoài chồng còn có 3 người con của mẹ cũng theo tiếng gọi của Tổ quốc lên đường nhập ngũ. Trải qua cuộc kháng chiến khốc liệt, người chồng và người con trai của mẹ đã anh dũng hy sinh.
Dù đã 100 tuổi, nhưng trí nhớ của mẹ rất minh mẫn. Mẹ kể: “Chồng tôi - liệt sĩ Lê Phỉ Mễ - tham gia cách mạng từ năm 1941. Lúc đó, cứ mỗi buổi sáng lại thấy chồng gánh dầu đi bán, lâu lâu mới về một ngày, lúc đầu tôi và những người trong gia đình ai cũng nghĩ ông đi bán ở xa mà không hề hay biết ông bí mật tham gia cách mạng. Mãi cho đến năm 1945, tôi mới biết ông ấy đang là cán bộ nằm vùng tại địa phương. Năm 1953, trong trận đánh tại đồi Bồ Bồ (xã Điện Tiến, thị xã Điện Bàn) ông bị thương và dính một mảnh đạn ở trên đầu. Sau đó, ông vẫn hoạt động cách mạng cho đến năm 1964, ông bị gián điệp hãm hại và hy sinh ngay trên mảnh đất quê nhà”.
“Ngày tôi biết ổng tham gia cách mạng, ổng có dặn tôi, lỡ có kẻ địch phát hiện rồi tra hỏi thì cứ xem như không thấy gì và không biết gì cả. Lỡ hai vợ chồng bị bắt hết thì ai nuôi con. Lúc đó tôi chỉ biết nuốt nước mắt mà nghe lời chồng vì thương chồng, thương con” - mẹ Mễ nói.
Nỗi đau mất chồng chưa nguôi ngoai thì mẹ còn mất thêm một người con nữa, đó là liệt sĩ Lê Phỉ Phương (SN 1944), ông Phương hy sinh năm 1969 trong một trận chiến với địch. Bây giờ, mẹ Mễ chỉ còn 4 người con gồm 2 nam, 2 nữ. Hiện giờ mẹ đang ở với người con gái là Lê Thị Thiết.
Hơn 10 năm đào 13 hầm nuôi cán bộ và hai lần bị địch bắt tù đày
Mẹ Mễ dẫn chúng tôi ra khu sau nhà, nơi từng là căn cứ bí mật của nhiều cán bộ trong hai cuộc kháng chiến. Mẹ vẫn còn nhớ rất rõ vị trí của từng căn hầm. Nơi đây, trong vòng 10 năm (từ năm 1958 đến 1969) mẹ đã đào 13 hầm nuôi cán bộ trong nhà, trong vườn. Mẹ chỉ cho tôi tường tận những nơi có hầm cạn, có hầm sâu, những hầm lớn. Hầm lớn nhất cũng chỉ đủ cho 3 người nằm và có 2 lỗ thông gió khoảng bằng ngón chân cái để hít thở. Căn hầm đầu tiên mẹ đào vào khoảng năm 1958, lúc đó mẹ nuôi giấu đồng chí Phan Bồn.
“Khi du kích chạy trốn hay cán bộ nằm vùng rời đi, mẹ lấp ngay miệng hầm để phi tang, tránh trường hợp cán bộ bị bắt, không chịu nổi tra tấn sẽ khai ra nơi ẩn nấp của những người còn lại như vậy sẽ rất nguy hiểm” - mẹ kể.
Để đảm bảo an toàn tuyệt đối cho các chiến sĩ cách mạng, mẹ trồng sắn, trồng dứa và phủ đất đá, lá cây ngụy trang, che mắt quân địch. Những căn hầm tồn tại qua hai cuộc kháng chiến, qua nhiều phen mưa bão và đạn bom mà chưa một lần bị kẻ thù phát hiện. Các đồng chí Tỉnh ủy Quảng Đà, Huyện ủy Điện Bàn như Phạm Ký, Phan Bồn, Ngô Dinh... đã chọn nơi này hoạt động, tạo dựng cơ sở vững chắc, vận động nhân dân tham gia đóng góp cho cách mạng, tổ chức các đợt chống càn khi địch hành quân.
Cũng chính vì những căn hầm bí mật của mẹ không hề bị gián điệp phát hiện nên mẹ đã hai lần bị địch bắt vào tù. Lần thứ nhất trước năm 1964, lúc đó do một cán bộ bị bắt và bị tra tấn quá dã man nên đã khai ra là đã trốn trong hầm nhà Mẹ.
“Khi bọn chúng kiểm tra nhưng không tìm ra bằng chứng, vì khi cán bộ đi khỏi, tôi đã lấp hầm phi tang và đào hầm khác cho cán bộ và chiến sĩ cách mạng ẩn nấp nên không bị phát hiện” - mẹ Mễ hồi tưởng.
“Khi bắt tôi về, lúc ấy tôi đang mang thai 1 tháng, chúng bắt tôi về và bắt đi bưng bê gạch để xây trường Nguyễn Duy Hiệu (nay là trường THPT Nguyễn Duy Hiệu, thị trấn Vĩnh Điện, thị xã Điện Bàn) đến tháng thứ 9 khi sắp sinh con lúc đó địch mới thả tôi về. Lần thứ 2 là đến khoảng giữa năm 1964, khi chồng tôi bị bắt và hy sinh, tôi bị bắt ngay sau đó. Chúng đánh đập dã man vì chồng là Cộng sản đi làm cách mạng mà không khai báo. Nhớ lời chồng dặn, tôi khai con tôi đông, chỉ biết làm rất nhiều việc để nuôi con, ông ấy làm gì tôi không biết. Chúng nó đến nhà điều tra nhưng không có kết quả gì nên tôi được thả ra” - mẹ Mễ rưng rưng kể.
Gia đình mẹ Nguyễn Thị Mễ là gia đình cách mạng tiêu biểu ở địa phương. Năm 2014, Mẹ được Nhà nước phong tặng danh hiệu Mẹ Việt Nam Anh hùng vì có chồng và con trai hy sinh trong cuộc chiến tranh. Bản thân mẹ đã được tặng Huân chương Kháng chiến hạng Nhất. Chồng mẹ là liệt sĩ Lê Phỉ Mễ được tặng Huân chương Kháng chiến hạng Ba. Năm 1981, gia đình mẹ được tặng Bảng vàng danh dự chống Mỹ cứu nước.
Khu vườn nhà mẹ rộng khoảng 1.000m2, có một hệ thống gồm 13 hầm bí mật, các đồng chí lãnh đạo của Tỉnh ủy Quảng Đà, Huyện ủy Điện Bàn như Phạm Ký, Phan Bồn, Ngô Dinh... đã chọn nơi này để hoạt động, tổ chức các đợt chống càn khi địch hành quân. Là một hệ thống hầm bí mật được che chở, cảnh giới kịp thời, hiệu quả từ gia đình mẹ Nguyễn Thị Mễ, nên nơi đây chưa một lần bị địch phát hiện, luôn an toàn tuyệt đối, tạo điều kiện cho nhiều đồng chí cán bộ lãnh đạo các cấp hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, góp phần vào thành công cuộc kháng chiến chống Mỹ, giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước đi đến thắng lợi hoàn toàn.
Với công lao đó, Di tích Cơ sở cách mạng nhà Mẹ Nguyễn Thị Mễ được UBND tỉnh Quảng Nam công nhận là Di tích lịch sử cấp tỉnh theo Quyết định số 440/QĐ-UB vào năm 2015.
Chiến tranh đã qua cách đây 43 năm, những ngày tháng bảy này, cán bộ và chiến sĩ cách mạng được mẹ nuôi dưỡng bao bọc ngày ấy đến thăm mẹ, như một lời cảm ơn và tri ân mẹ, một người Mẹ Việt Nam Anh hùng đất Quảng.
