1. Ta đi núi rộng sông dài
Đến đâu cũng gặp ngô khoai, chiêm mùa
Ở đâu cũng gặp lời ru
4. Bằng bằng trắc trắc y như mẹ hiền
Ai bao năm trước Tiên Điền
Buông câu lục bát đầu tiên giữa trần?
Câu rằng, nhất nước nhì phân
8. Bốn giống ba cần kiếm gạo nuôi thơ (1)
Câu rằng, “Chiêm ló đầu bờ
Hễ nghe tiếng sấm phất cờ mà lên”
Câu rằng, gieo mạ dược quen
12. Trồng khoai đất lạ mới nên nghiệp nhà (2)
Câu rằng, đom đóm bay ra
Tra đậu trồng cà mà tiễn Giêng Hai
Trông hoa gạo rụng thôn Đoài
16. Đem vừng ra vãi bãi ngoài bờ trong
Nàng Bân đan áo cho chồng
Cũng đan hết độ gieo vừng thì thôi
Rét đài rét lộc qua rồi
20. Tổ tôm, tam cúc... đến hồi quy gia! (3)
Vui gì cũng tránh tháng Ba
Lo cóng ông bà, lo cháo nuôi con (4)
Kìa ai cha héo mẹ mòn
24. Vợ hiền gối mỏi chân chồn chợ xa!
Cuối xuân ngô chửa kịp già
Ấm bụng cả nhà vài vạt ngô non
Nhìn chiêm bông mẩy hạt tròn
28. Sắm sửa quang đòn chờ lúa tháng Năm
Lại thêm nong né cho tằm
Chưa nằm, người đã phải lăn khỏi giường (5)
Lo chớp bể, sợ mưa nguồn
32. Khấn thầm cho đám chuồn chuồn lên cao! (6)
Lo khi cóc nghiến bờ rào (7)
Mống dài mống cụt, mống nào cũng lo (8)
Giời xa Tây Bắc đỏ lò
36. Bỏ cả trâu bò đi sắm gầu dai! (9)
Tháng Năm ngày ngắn đêm dài
“Xanh nhà” còn những bằng hai “già đồng” (10)
Trông mống rồi lại trông vồng
40. Thấp vồng mưa xối, cao vồng bão giông! (11)
Dù sông kia hóa nên đồng
Ráng vàng vẫn gió, ráng hồng vẫn mưa (12)
Sầm đông có nắng bao giờ
44. Thấy vợ sầm nhũ thì chờ bồng con (13)
Đất vuông nằm ngó giời tròn
Người trông mây gió chập chờn trên non
Mây ngàn, nước lụt về thôn
48. Mây kéo xuống bể, nắng tuôn mặt đồng (14)
Nắng tuôn vui vợ vui chồng
Rạ nỏ trên đồng, thóc nỏ trên sân
Bưng lưng cơm mới trắng ngần
52. Dẻo thơm một hạt, muôn phần đắng cay (15)
Tháng Sáu tay cuốc tay cầy
Nhớ câu ải nỏ hơn đầy giỏ phân (16)
Thương người rồi lại thương thân
56. Ải thâm dầm ngấu, tay chân rã rời (17)
Muốn cho lúa tốt tháng Mười
Cấy mò tháng Sáu ai người nhớ chăng (18)
Cơm đèn đi cấy sáng giăng
60. Đua em đua chị cho bằng mới thôi
Nửa năm lại sắp qua rồi
Cấy thưa bừa kỹ trước hồi Ngâu ra (19)
Đồng gần cho chí đồng xa
64. Lúa mùa bén rễ, Ngâu ra ngại gì
Bấm tay kim nhật kim thì
Chửa xong, tháng Bẩy đã kề bên hông
Tháng Bẩy nước chẩy qua đồng (20)
68. Lúa ngoi ngóp thở, nẫu lòng nông tang
Nước đâu dâu phải ngả vàng
Nước đâu tràn cả qua làng xuống sông
Tuần đinh tháo cống xả đồng
72. Vợ đem cơm nắm cho chồng ăn trưa
Nước đi, đồng ruộng bơ phờ
Cấy dặm, cấy lại, phạt bờ, trừ sâu
“Được mùa lúa, úa mùa cau”
76. Được cau, giời lại làm đau lúa mùa (21)
Cả làng không dám ngủ trưa
“Ngày Ba, tháng Tám” có chừa ai đâu
Rối ren tay bí tay bầu
80. Lại co cho ấm, lại cầu cho yên!
Khấn cùng thổ địa, hoàng thiên
Đêm mưa ngày nắng, đòng lên rầm rầm
Chuối tiêu trứng cuốc thơm thầm
84. Thêm hồng, thêm cốm nên rằm Trung thu
Nhà nông coi đất như vua
Quanh năm cắm mặt chiêm mùa, ngô khoai
“Mai chạm gáy, cuốc chạm tai”
88. Không ai bảo một là hai bao giờ
Tháng Chín cỏ úa trên bờ
Cu cườm, cu gáy đã chờ ngọn tre
Bù nhìn trông ruộng cầm que
92. Heo may rải khắp mặt đê mặt đồng
Muống khan, dâu nhượng mẹ chồng (22)
Cải đã lên ngồng, diếp đợi riêu cua
Rươi đầu vụ, quýt đầu mùa (23)
96. Thìa là một tấc, hành vừa trổ tăm
Vợ chồng thái thái, băm băm
Trứng gà so đỏ, rượu tăm một vò
Chả rươi, cải luộc, rô kho
100. Mâm thơm cơm mới, giời cho cả làng
Một ngày say tít cung thang
Ngày mai liềm hái lại mang ra đồng
Đổi công với lại vần công
104. Người vòng ra ruộng, lúa vòng về thôn
Sân đầy thóc, ngõ đầy rơm
Rơm thơm lót ổ còn hơn quạt lò
Tháng Mười thóc đổ chật bồ
108. Chăn bông nỏ nắng, gái mơ nỏ chồng
Mối mai tráp đỏ, khăn hồng
Trà hương, cau gié, ba đồng giầu cay
“Cưới vợ thì cưới liền tay
112. Chớ để lâu ngày lắm kẻ dèm pha”
“Đàn ông phải có đàn bà
Điếu cầy phải có lông gà mới kêu”
Người quê nói ít làm nhiều
116. Giá gương cứ phủ nhiễu điều là xong
Thế mà nên vợ, nên chồng
Nên dâu nên rể, nên ông nên bà
“Dâu con, rể khách” muôn nhà (24)
120. Ấy là gia pháp, ấy là hương quy
“Dâu hiền, rể thảo” bề bề
Ly thân, ly dị, ly gì cũng không
Vào trong, chồng vợ một lòng
124. Ra ngoài, xóm mạc non sông được nhờ
Không gióng trống, chẳng phất cờ
Đức cao lòng kính dạ thờ, thế thôi
Khuyên nhau “chín bỏ làm mười”
128. Có gì đã có Phật giời trên cao
Một, Chạp nước cạn lòng ao
Đồng chiều cuống rạ. Trăng sao mịt mù
Mưa dầm, sương muối, gió mùa
132. Trâu gầy nhai nắm rơm khô trong chuồng
Móc treo ngọn cỏ bên đường
Rét theo gió bấc về luồn trong xương
Già rên tê thấp trên giường
136. Cày ruộng cuốc vườn, trẻ lại ngô khoai
Lại vãi mạ, lại be phai
“Cấy xong trong Chạp” ai ai cũng mừng
Ngàn năm mặn muối cay gừng
140. Nông phu bán mặt cho đồng ngàn năm
Ngàn năm cày ruộng, chăn tằm
Ngàn năm cơm đứng cơm nằm cũng xong (25)
Ngẩng đầu, Tết đã sau lưng
144. Ông vải thì mừng, con cháu thì lo
Đến khi đông ruộng, đông bò
Mới vào cổ tích, nằm mơ võng điều
“Qua sông thì bắc cầu kiều
148. Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy”
Thấy con trán rộng, mặt gầy
Dắt sang gửi cụ Tú Đầy vùng bên
Cầu ba bồ chữ thánh hiền
152. Sôi kinh nấu sử bên đèn mươi năm
Bán bớt ruộng, chăn thêm tằm
Nhìn con tốn vải hay nằm mà vui (26)
Tú tài, Hương cống dưới giời
156. Ra đình, phụ lão cho ngồi chiếu trên
Nhờ giời đôi kẻ làm nên
Thi Đình, thi Hội nêu tên bảng vàng
Vinh quy bái tổ rộn ràng
160. Làm quan, cả họ cả làng thơm tho
Văn quan vun ấm trồng no
Võ quan yên vỗ cõi bờ biên cương
Ai kiêm văn võ đôi đường
164. Kinh bang tế thế, sa trường đều ngoan
Gọi là “Văn võ song toàn”
Nước thờ, dân trọng, vua ban vô lường!
Thất cơ, treo ấn mở trường
168. Dựng túp thảo đường uống rượu đề thơ
Ông quan giờ hóa ông đồ
Trộn chữ ba bồ vào lối dân thôn
Dạy rằng, con méo cha tròn
172. Là khi chữ “Phúc” đã mòn trên vai
Dạy đừng bịt mắt bưng tai
Anh hùng đạp phẳng chông gai mới là
Thế mà, hay nhất chữ “hòa”
176. Đừng nên pha tiếng chửi cha nhà người! (27)
Đến cùng kỳ lý mới thôi
“Lành làm gáo, vỡ làm môi”, không “hòa”!
Nhưng rồi qua cuộc can qua
180. Dặn tìm hòa hiếu từ xa đến gần
Dạy đừng “Lộng giả thành chân” (28)
Dạy rằng, “Pháp bất vị thân”, không đùa! (29)
Khi đắc thế, lúc tàn cờ
184. Chớ bưng tiết tháo đi chờ lộc rơi!
Chúa tìm, thưa thốt đôi nhời
Thế Chiến Quốc với mẹo thời Xuân Thu
Phong, hoa, tuyết, nguyệt, tệ lư
188. “Ưu thời mẫn thế” vào từ vào thơ (30)
Khi chén rượu, lúc cuộc cờ
Giời đày, “Xuống ruộng lên bờ” đã sao?
Làm thơ thương kiếp má đào
192. Đến khi “tom chát”, nấp vào dân ca:
“Chính chuyên chết cũng ra ma
Lẳng lơ chết cũng đưa ra ngoài đồng”
Làm cho ai tức tràn hông
196. Làm cho váy nổi quai cồng chửa thôi
Khi thì “Nước chảy bèo trôi”
Khi thì “Bèo lại như người được sao?”
Cởi ra rồi lại buộc vào
200. Khi nào bảo một, khi nào gọi hai?
Phê rằng, “Xuân bất tái lai”
Lại phong “Tiết hạnh” cho ai “cắm sào” (31)
Dạy rằng, “Sắc bất ba đào...” (32)
204. Lại đem “tài”, “sắc” buộc vào với nhau
Cho giầu quấn chặt vào cau
Cho anh em ruột cùng đau vì tình (33)
Qua đình đếm ngói trên đình
208. Đêm giăng, đem áo của mình cho sen (34)
Chữ thường cứng, lối hay mềm
Chuyện tình cứ kể, đình đền cứ xây
Mỗi năm lại bỏ mấy ngày
212. Hội Chen, tớ tớ thầy thầy lạc nhau
Duyên kiếp trước, nợ đời sau
Thánh hiền cũng chịu cao sâu Phật giời
Người ngoan còn phải thử nhời
216. Chuông hay thử tiếng, vàng mười thử than
Thế mà qua “Mỹ nhân quan”
Anh hùng mang mấy lá gan cho vừa! (35)
Ở thì lộc nước, ơn vua
220. Về thì mắm mặn, dưa chua, gà đồng
Rung đùi vợ vợ chồng chồng
Cơm niêu, bạc vụn dầu lòng ăn tiêu (36)
Dạy trò quyền biến trăm chiều
224. Dạy con lại dạy “biết điều”, “phải chăng”
Chữ rằng, “Viễn chiếu cao đăng” (37)
Suốt đời “tại hạ” cho bằng lòng nhau (38)
Rằng, đậu nấu đậu càng đau (39)
228. “Hở môi răng lạnh” nhắc nhau xin đừng
“Vạch áo cho người xem lưng”
Anh em kiềng mặt, người dưng chê cười
Yêu nhau “chín bỏ làm mười”
232. Đánh nhau chia gạo lại mời nhau cơm (40)
Dạy đừng rặm bụng ôm rơm (41)
Tù và hàng tổng vẫn cơm nhà mình (42)
Chữ rằng, “Phu quý phụ vinh” (43)
236. Vợ chồng, ai kể công lênh bao giờ
Sách là vựa, tục là bồ
Túi khôn người Việt bao giờ cho vơi
Nhời khôn, khôn cả câu mời
240. Ăn bằng quả quýt cho người được cam (44)
Có người lên núi kê am
Tụng kinh niệm Phật, xa quan lánh đời
Cà sa, gậy trúc bên giời
244. Ngày đi hái thuốc, đêm ngồi Nam mô!
Có người chơi khắp sông hồ
Một hôm bỏ bến lên bờ tu tiên
Mượn lâm tuyền rửa ưu phiền
248. “Tiên phong đạo cốt”, xa miền tử sinh (45)
Chỉ cần gió mát giăng thanh
Chẳng cầu lương đống, công khanh làm gì!
Đã rằng, bỏ hết “sân”, “si”
252. Lại cùng Lưu - Nguyễn quay về cố hương
Đào Nguyên là chuyện văn chương
Cố hương là chuyện thịt xương đời đời (46)
Hành tung, chữ nghĩa bời bời
256. Ai khôn, chọn cảnh chọn nhời mà nghe!
*
Ta ngồi chắp nhặt nhời quê
Ai mê thì đọc, không mê thì đừng!
“Người khôn ăn nói nửa chừng”
260. Ngồi nghe các cụ, “nửa mừng nửa lo”! (47)
Hà Nội, thu 2017
Chú thích:
(1) Tục ngữ: “Nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống”.
(2) Tục ngữ: “Khoai đất lạ, mạ dược quen”.
(3) Tục ngữ: “Đom đóm bay ra, trồng cà tra đỗ”/ “Đom đóm bay ra, lên luống gieo vừng”.
(4) Tục ngữ: “Tháng Giêng rét đài, tháng Hai rét lộc, tháng Ba rét nàng Bân”, “Rét tháng Ba, bà già chết cóng”.
(5) Tục ngữ: “Đêm tháng Năm chưa nằm đã sáng”.
(6) Ca dao: “Chuồn chuồn bay thấp thì mưa/ Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm”
(7) Tục ngữ: “Cóc nghiến như mắng, đang nắng thì mưa”.
(8) Tục ngữ: “Mống dài thời lụt, mống cụt thời mưa”.
(9) Tục ngữ: “Cha chết không lo bằng đỏ lò Tây Bắc”.
(10) Tục ngữ: “Xanh nhà hơn già đồng” (Thà gặt lúa sớm mà được nắng còn hơn đợi gặt lúa chín mà gặp mưa).
(11) Tục ngữ: “Vồng thấp mưa rào, vồng cao gió táp”.
(12) Tục ngữ: “Ráng mỡ gà thời gió, ráng mỡ chó thời mưa”.
(13) Tục ngữ: “Sầm Đông thời mưa, sầm dưa thời khú, sầm nhũ (thâm vú) thời chửa”.
(14) Tục ngữ: “Mây kéo xuống bể trời nắng chang chang, mây kéo lên ngàn trời mưa như trút”.
(15) Thơ Lý Hạ: “Ai ơi bưng bát cơm đầy - Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần”.
(16) Tục ngữ: “Một hòn ải nỏ bằng một giỏ phân”.
(17) Tục ngữ: “Ải thâm không bằng dầm ngấu”.
(18) Tục ngữ: “Mạnh phân mạnh gio không bằng cấy mò tháng Sáu”.
(19) Tục ngữ: “Cấy thưa còn hơn bừa kỹ”, “Cấy thưa thừa thóc, cấy dày cóc ăn” (Sau này, khi có nhiều giống lúa mới và tăng vụ, người ta làm ngược lại: “Cấy thưa thừa đất, cấy dầy thóc chất đầy kho”).
(20) Tục ngữ: “Tháng Bảy nước nhảy lên bờ” (“Tháng Bảy mưa gãy cành trám, tháng Tám nắng rám quả bưởi”).
(21) Tục ngữ: “Được mùa lúa, úa mùa cau” (“Được mùa cau, đau mùa lúa”).
(22) Tục ngữ: “Rau muống tháng Chín, con dâu nhịn cho mẹ chồng ăn”.
(23) Tục ngữ: “Tháng Chín đôi mươi, tháng Mười mồng năm” (Triều cường, đi bắt rươi vùng nước lợ).
(24) Tục ngữ: “Dâu là con, rể là khách”.
(25) Tục ngữ: “Làm ruộng ăn cơm nằm, chăn tằm ăn cơm đứng”.
(26) Tục ngữ: “Dài lưng tốn vải, ăn no lại nằm” (Giễu vui học trò xưa).
(27) Tục ngữ: “Chửi cha không bằng pha tiếng”.
(28) “Lộng giả thành chân”: Giả lắm hóa thật!
(29) “Pháp bất vị thân”: Pháp luật không chừa bạn bè, thân thích.
(30) “Ưu thời mẫn thế”: Buồn rầu vì thời thế không được như ý.
(31) Ông huyện Thanh Quan đi vắng, bà huyện xưa phê đơn cho “bà góa” đi lấy chồng: “Phó cho con Nguyễn Thị Đào / Nước trong leo lẻo cắm sào đợi ai / Chữ rằng xuân bất tái lai / Cho về kiếm chút kẻo mãi nữa già”. Không ngờ chồng “bà góa” kia đột ngột trở về! Vì việc này, nghe nói ông huyện mất chức.
(32) “Vũ vô kiềm tỏa năng lưu khách - Sắc bất ba đào dị nịch nhân”: Mưa không trói buộc mà vẫn giữ được khách / Sắc đẹp không sóng gió mà vẫn dìm chết người.
(33) Tục ngữ: “Trai tài gái sắc hay mắc vào nhau”, “Gái tham tài, trai tham sắc”.
(34) Từ chuyện “Trầu cau”.
(35) Ca dao: “Qua đình ngả nón trông đình - Đình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiêu”, “Đêm qua tát nước bên đình / Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen / Em có bắt được thì cho anh xin / Hay là em để làm tin trong nhà?”.
(36) “Anh hùng nan quá mỹ nhân quan”: Anh hùng (cũng) khó qua được ải mỹ nhân, “Bao nhiêu chí lớn trong thiên hạ / Không đủ đong đầy mắt mỹ nhân”.
(37) Ca dao: “Đói no một vợ một chồng / Một niêu cơm tấm dầu lòng ăn chơi”.
(38) “Cao đăng viễn chiếu”: “Đèn cao sáng xa”.
(39) “Tại hạ” (Kẻ ở dưới): Đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất, tỏ ý khiêm tốn, cung kính với người trên.
(40) Từ chuyện “Bảy bước thành thơ” – Tào Thực, đời Đông Hán.
(41) Tục ngữ: “Đánh nhau chia gạo, mời nhau ăn cơm”.
(42) Tục ngữ: “Ôm rơm rặm bụng!”.
(43) Tục ngữ: “Ăn cơm nhà, vác tù và hàng tổng!”.
(44) “Chồng thành đạt, vợ được vẻ vang”.
(45) Tục ngữ: “Không ăn nhiều thì ăn ít / Ăn bằng quả quýt cho nó cam!” (Mời người khó mời).
(46) “Tiên phong đạo cốt”: Phong cách, cốt cách phi thường như tiên, như người đã đắc đạo.
(47) Từ chuyện “Lưu Nguyễn lạc Đào Nguyên” (Ở ta là chuyện “Từ Thức gặp Giáng Hương”).
(48) Ca dao: “Người khôn ăn nói nửa chừng - Để cho kẻ dại nửa mừng nửa lo”.
