Nguyên bản và hiện đại
Ngày 15.4.2019, nước Pháp bàng hoàng nhìn Nhà thờ Đức Bà Paris bốc cháy, mái và ngọn tháp bị phá hủy. Sau vụ hỏa hoạn, giới chức Pháp ban đầu dự tính nắm bắt cơ hội để sửa sang đáng kể kiến trúc nhà thờ, trong đó Tổng thống Emmanuel Macron ban đầu thúc đẩy tái tạo ngọn tháp bằng kính đương đại, tạo một khu vườn trên mái và những nét hiện đại khác trên đỉnh nhà thờ. Các chuyên gia di sản cuối cùng khuyến nghị Nhà thờ Đức Bà nên được khôi phục lại nguyên trạng và tháng 7.2020, Tổng thống Pháp phê duyệt kế hoạch trùng tu theo cách chính xác về mặt lịch sử.
Kế hoạch trùng tu này nhất trí tôn trọng cấu trúc trước đây và khôi phục về trạng thái chân thực, hài hòa, mạch lạc và được biết đến cuối cùng của kiệt tác kiến trúc Gothic này, trả lại diện mạo như trước vụ hỏa hoạn năm 2019. Hoạt động trùng tu cũng sử dụng các vật liệu ban đầu, như gỗ trên mái, qua đó đảm bảo tái tạo Nhà thờ Đức Bà Paris "y như cũ" hay trạng thái được kiến trúc sư Eugène-Emmanuel Viollet-le-Duc tạo ra.
National Geographic nhận định, đây là thành công của chính thống: Việc xây dựng lại “trạng thái cuối cùng được biết đến” là điều mà các nhà trùng tu người Pháp thường làm. Hiến chương Venice - Hiến chương Quốc tế về Bảo tồn và Trùng tu Di tích và Di chỉ năm 1964, đã hệ thống hóa cách tiếp cận đó, trong đó mục tiêu trùng tu không phải là tòa nhà đẹp nhất mà là tòa nhà “chân thực” nhất - nhằm bảo tồn tất cả các lớp lịch sử của di tích. Sự thôi thúc nghe có vẻ hàn lâm, nhưng cũng đầy cảm xúc. Xây dựng lại một cách đồng nhất, đặc biệt sau một thảm họa, là “hành động mang tính biểu tượng mạnh mẽ" - Jean-Michel Leniaud, nhà sử học về kiến trúc, cho biết. Để phục vụ mục tiêu này, 1.200 cây sồi lớn, lâu đời nhất từ khắp nước Pháp đã được tập hợp để dựng tháp nhà thờ.
Ông Didier Durand chủ tịch công ty tham gia việc trùng tu Pierrenoel, mô tả nhà thờ Đức Bà Paris là "địa điểm xây dựng đẹp nhất và được dõi theo nhiều nhất thế giới hiện nay”. Kiến trúc sư trưởng Philippe Villeneuve nhấn mạnh, các bức tường từ thế kỷ thứ 8 của nhà thờ - đã tồn tại qua nhiều lần cải tạo và sửa đổi trong nhiều năm - sẽ không bị bất kỳ thiệt hại nào, như khoan lỗ, trong quá trình trùng tu.
Theo quan điểm của Francois Calame - nhà dân tộc học, thợ mộc sáng lập tổ chức Carpenters Without Borders, việc khôi phục lịch sử phải là phục hồi các kỹ năng đã mất cũng như các tòa nhà bị hư hại. Ông cho rằng, mái vòm dầm gỗ “khu rừng” (forest) tạo nên từ khoảng 1.300 cây hạt dẻ của Nhà thờ Đức Bà để lại ấn tượng như vậy cho công chúng là do thông điệp được truyền qua hàng thế kỷ từ những nghệ nhân bậc thầy đã tạo ra nó. “Kết cấu đã 800 năm tuổi và đã mất đi rồi. Nhưng tôi nghĩ nếu chúng ta làm lại theo cách đã làm, theo cùng cách thức và chất liệu, thì thông điệp được truyền đi và cảm nhận được" - ông nói.
Ngày 9.12.2021, Ủy ban Kiến trúc và Di sản Quốc gia Pháp cũng phê duyệt kế hoạch cải tạo nội thất của Nhà thờ Đức Bà. Những thay đổi được đề xuất nhằm mang lại diện mạo hiện đại hơn gồm hiệu ứng ánh sáng chiếu các câu trích dẫn trong Kinh thánh lên tường, thêm các tác phẩm nghệ thuật đương đại, di chuyển một số đồ đạc và cho phép hơn 12 triệu du khách hàng năm của nhà thờ đi vào cổng trung tâm thay vì qua cửa bên.
“Ý tưởng là du khách trước tiên bị ấn tượng với sự tráng lệ, vẻ đẹp của Nhà thờ Đức Bà” - linh mục quản nhiệm nhà thờ Patrick Chauvet chia sẻ với New York Times. Ông nói rằng, những thay đổi được đề xuất sẽ giúp "chuyến tham quan dễ dàng và thú vị hơn”, tạo ra “cuộc đối thoại” giữa kiến trúc Trung cổ và các đặc điểm mới.
Tuy nhiên, khoảng 100 người ký thư ngỏ trên báo Le Figaro vào tháng 12.2021 phản đối hiện đại hóa nhà thờ hơn 850 năm. Nhiều người cho rằng, cải tạo nội thất sẽ khiến vị thế của tòa nhà lịch sử thành "công viên giải trí”, "Disneyland". Didier Rykner - Tổng Biên tập Tạp chí
La Tribune de l'Art ví nhà thờ như “quý bà cao tuổi”. "Nó có lịch sử đáng tôn trọng mà chúng ta ngày nay không thể xóa bằng một nét bút" - ông lưu ý.
Bí mật của sự tiếp nối
Sự bàng hoàng tiếc nuối của thế giới khi Nhà thờ Đức Bà Paris cháy năm 2019, theo bài viết trên website Diễn đàn Kinh tế thế giới, một phần liên quan tới lối suy nghĩ về nguyên bản trong bảo tồn di sản. Tuy nhiên, có nhiều quan niệm khác nhau về nguyên bản. Những di tích như Cung điện Catherine ở Nga và Di tích Lịch sử của Nara cổ của Nhật Bản đã được trùng tu thành công sau những biến cố lớn và được hàng triệu người đánh giá cao.
Lời mở đầu Hiến chương Venice năm 1964, nêu rõ: “Các di tích lịch sử của bao thế hệ, thấm đượm thông điệp từ quá khứ tồn tại tới ngày nay như những nhân chứng sống của những truyền thống lâu đời... Bổn phận của chúng ta ngày nay là phải chuyển giao những di tích đó cho các thế hệ mai sau với đầy đủ vẻ huy hoàng đích thực của chúng". Công ước Di sản Thế giới của UNESCO cũng nêu rõ rằng, các di sản được hiểu là đáp ứng điều kiện về đích thực nếu các giá trị văn hóa “được thể hiện một cách trung thực và đáng tin cậy”. Một tòa nhà được xác định liên quan tính đích thực sẽ tính đến vị trí và cách bố trí, sử dụng và chức năng, tinh thần và cảm giác, cũng như hình dạng và vật liệu.
Ise Jingu là đền Thần đạo nổi tiếng và linh thiêng nhất ở Nhật Bản. Có khoảng 120 đền thờ tạo nên khu phức hợp Ise Jingu trong khuôn viên tương đương trung tâm Paris, trong đó đền chính Naiku và Geku. Theo truyền thống từ năm 690, đền Ise Jingu được tháo dỡ hoàn toàn và xây dựng lại sau mỗi 20 năm như một phần tín ngưỡng Thần đạo về cái chết và tái sinh. Trước khi tháo dỡ, đền được xây mới ở khu vực liền kề với kích thước tương đương. Đến nay, đền được dựng lại 62 lần, gần nhất là năm 2013 và lần tiếp theo năm 2033.
Việc xây lại đền Ise Jingu là Shikinen Sengo cần từ 8 năm để hoàn thành, với riêng 4 năm chuẩn bị gỗ. Những người xây dựng đền sử dụng kỹ thuật được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác để xây dựng đền và công trình xung quanh. Quá trình xây dựng lại cấu trúc bằng gỗ vài thập kỷ một lần giúp bảo tồn thiết kế ban đầu trước những tác động bào mòn của thời gian. Long Now
Foundation nhận định: “Bí mật không phải ở kỹ thuật khác thường hay cấu trúc, mà là tính liên tục về văn hóa”.
Chuyên gia Junko Edahiro của “Japan for Sustainability” cho hay, Shikinen Sengo là sự kiện quan trọng của Nhật Bản. Ý niệm xây dựng lại nhiều lần khiến các khu thánh tích linh thiêng trở nên vĩnh cửu là độc nhất vô nhị trên thế giới. Ngoài củng cố lại các mối quan hệ tinh thần và cộng đồng, chu kỳ 20 năm cho phép các truyền thống cổ xưa của nghề mộc, gia công kim loại... được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác theo dòng liền mạch.
“Tôi nhận ra rằng lễ Sengu cũng đóng vai trò như một“ thiết bị ”để bảo tồn nền tảng truyền thống góp phần mang lại hạnh phúc trong cuộc sống của con người" - chuyên gia Edahiro nói, lưu ý người dân địa phương sẽ tham gia nghi lễ này nhiều lần trong suốt cuộc đời.
