Giống như con rồng, nghê là một con vật gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh người Việt từ ngàn đời nay. Tuy nhiên, nếu như con rồng đã có nhiều công trình nghiên cứu thì những hiểu biết về nghê còn khá mơ hồ. Nghê là một linh vật hoàn toàn thuần Việt, là linh vật mà người Việt sáng tạo ra nhưng ngày nay dường như người Việt sùng bái linh vật ngoại nhập mà quay lưng lại với nghê, bỏ quên nghê. Nghê cũng đã bị bỏ quên khỏi những cuốn sách về nghệ thuật cổ truyền của người Việt, thậm chí bị nhầm tên quên họ trong một số công trình nghiên cứu của các học giả nước ngoài. Với những trăn trở của một họa sĩ, một nhà nghiên cứu mỹ thuật Trần Hậu Yên Thế cùng những cộng sự của mình đã cung cấp, bổ sung kiến thức về con nghê qua sách “Phác họa Nghê - Giả linh vật bên rìa (Nhìn từ đền Vua Đinh, Vua Lê)”.
Cuốn sách bắt đầu từ việc nghiên cứu con nghê trong đền Vua Đinh và Vua Lê tại cố đô Hoa Lư rồi từ đó mở rộng tầm nhìn đến các vùng miền khác. Dù chỉ là những phác thảo ban đầu nhưng đã giúp người đọc thấy được cấu tạo, lai lịch, ý nghĩa, sự phong phú của con nghê. Nghê vốn là linh vật chầu rìa, ngồi án ngữ tại các di tích, dinh thự... Những nghiên cứu của các tác giả chỉ ra rằng nghê có mặt ở khắp mọi nơi từ đền, miếu, lăng tầm, đình chùa, từ chốn thường dân cho tới chốn hoàng cung.
Tác giả Trần Hậu Yên Thế cho biết, dùng từ “phác họa” vì cả 3 người trong nhóm tác giả đều là họa sĩ. Dù chỉ là “phác họa” nhưng cuốn sách là kết quả của công trình nghiên cứu hơn 10 năm của tác giả Trần Hậu Yên Thế và các cộng sự về di tích đền Vua Đinh, vua tượng nghê.
“Phác họa nghê - gã linh vật bên rìa” cung cấp cho bạn đọc nhiều thông tin bổ ích, đáng đọc qua các bài viết, nội dung phong phú như: Nghê ở đền vua Đinh, vua Lê; Nghê - Linh vật quen mà lạ; Nghê - Kiểu thức lựa chọn của văn hóa Việt; Nghê - Muôn hình vạn trạng; Nghê - Từ khóe mắt đến nụ cười, trang nghiêm và hoan hỷ; Nghê thời mở cửa và thả cửa - Một thoáng nhìn so sánh (So sánh với sư tử, kỳ lân Trung Hoa; Bài học kinh nghiệm của việc sử dụng linh vật cổ truyền trong văn hóa đương đại...); Đôi dòng cảm khái... Các tác giả không dùng nhiều bàn luận, dẫn giải mà phần lớn là cung cấp tư liệu, hình ảnh, những bản đạc họa, sơ đồ về nghê Việt, với trên 500 hình ảnh và tư liệu minh họa nghê. Các tác giả đã công phu sưu tầm hình tượng nghê từ thời Lý đến thời Nguyễn, ở khắp các di tích, địa phương như Bắc Ninh, Bắc Giang, Phú Thọ, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Huế... Bên cạnh đó các tác giả còn so sánh nghê với linh vật của một số nước trong khu vực để thấy được rằng hiếm có linh vật nào độc đáo như nghê.
Nghê có thần thái sinh động hiếm có linh vật nào có được, đủ cả hỷ, nộ, ái, ố, lúc chau mày, lúc rơi lệ, lúc toe toét miệng cười. “Dù chỉ là phác họa ban đầu, khuôn mặt nghê hiện ra lúc thì trầm lắng, trang nghiêm, lúc thì nghênh ngang, hớ hênh, phóng túng, miệng ngoác đến tận mang tai. Cung cách bông lơn, bộ dạng dung tục đến hồn nhiên vẻ như bất chấp mọi lễ giáo và khuôn phép của những gã nghê được đục đẽo, tô đắp một cách hả hê, làm náo nức các mảng chạm, bất kể đó là ở đình, ở chùa hay lăng tẩm, đền miếu”.
Là linh vật chầu rìa nên “Nghê tỏ ra biết thân biết phận (làm phượng thì múa làm nghê thì chầu), im lặng ngồi chầu, mặc mưa nắng, kệ gió sương. Nghê cứ ngồi như thế, cung kính, an nhiên và an phận, lẫn vào cỏ cây, vào sương khói. Cũng không khác là bao những con nghê đội tòa sen, trở thành vật ở chốn tam bảo đã mấy khi được ai chú ý”. Dù vậy, nghê “cũng như những vai hề chèo, diễn viên phụ xuất sắc, nghê đã chạm đến chốn sâu lắng nhất của tâm hồn người Việt”.
Không chỉ phác họa hình tượng nghê mà qua cuốn sách các tác giả cũng không đánh giá tầm quan trọng của nghê. Nghê - gã linh vật bên rìa đã góp phần làm nên một diện mạo tinh thần sống động, lạc quan, bình dân và thân thuộc cho nghệ thuật người Việt thời Trung đại. “Nghê đã gắn bó ân tình với người Việt hàng nghìn năm nay. Nhỏ nhắn và khiêm nhường, chất phác và thuần hậu, bởi không ham công không thích lớn nên nghê thể hiện chính xác nhất chiều kích văn hóa Việt”. Tác giả Trần Hậu Yên Thế cũng từng tâm sự rằng, qua cuốn sách, anh và các cộng sự, mong văn hóa Việt không bị đánh dạt ra rìa trong làn sóng toàn cầu hóa.
Phác họa lên hình tượng nghê, để bạn đọc hiểu được về linh vật vốn đã gắn bó từ ngàn đời nay nhưng tác giả vẫn không khỏi băn khoăn, trăn trở khi đặt câu hỏi: “Nghê Việt đang dần mai một chăng, đang dần bị quên lãng chăng? Ai đã ngoảnh mặt lại với nghê, ai đã quên đi một linh vật tận tâm và tận tụy dầu sương dãi nắng nhất trong số các linh vật của người Việt? Ở cái thời buổi văn hóa trọc phú đầy nhầm lẫn và ngộ nhận này, nghê dường như không còn đất sống. Người ta đua nhau tìm đến những biểu tượng của quyền lực, sức mạnh và tiền tài mà bỏ quên nghê - một biểu tượng của lòng kiên trung tận tụy và trung thành”.
Trong Lời giới thiệu của cuốn sách, TS. Đặng Thị Bích Liên, Thứ trưởng Bộ VHTT&DL đánh giá: “Cuốn sách Phác họa nghê - gã linh vật bên rìa (nhìn từ đền Vua Đinh, Vua Lê) của họa sĩ Trần Hậu Yên Thế bước đầu trình bày lai lịch, danh xưng, hình tướng và ý nghĩa biểu tượng của một linh vật rất thân quen trong văn hóa Việt. Ngoài hệ thống đồ án linh vật nghê ở đền Vua Đinh, Vua Lê, trong phần Phụ lục, tác giả còn tập hợp công phu các hình ảnh nghê trong mỹ thuật truyền thống, gắn với đời sống văn hóa và tâm linh của người Việt. Đây là cuốn sách có giá trị, có nội dung hữu ích đối với những người làm công tác quản lý, nghiên cứu, cũng như giáo dục và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống Việt Nam trong giai đoạn hội nhập hiện nay”.
TS Đinh Hồng Hải nhận xét: “Đóng góp của cuốn sách này còn vượt lên trên những cuốn sách khác với những khảo cứu nghiên cứu về lịch sử hình thành cũng khá phức tạp. Chúng ta cố gắng làm sao định hình nó để làm cơ sở đưa vào ngôn ngữ chính thức để có thể đưa vào từ điển trong tương lai. Cuốn sách nêu được tính thuần việt của linh vật này. Đó chính là quá trình được Việt hoá, được thuần hoá để tạo nên linh vật chỉ có ở Việt Nam mà ko có ở quốc gia nào khác. Con nghê giản dị nhưng rất đẹp, nó thu hút chúng ta và khiến chúng ta bị hấp dẫn cho dù ở thời nào và ở địa phương nào. Đó là giá trị qua bàn tay khối óc của cha ông chúng ta tạo nên linh vật mà chỉ người Việt có. Con nghê thì tích hợp đủ thứ của nhân dân Việt Nam từ con chó đá, con rồng... tạo nên con nghê không giống bất cứ nền văn hoá nào khác mà chỉ có ở Việt Nam”.
Tác giả Trần Hậu Yên Thế tin tưởng rằng nghê sẽ tìm được chỗ đứng trong cuộc sống đương đại và những sản phẩm ứng dụng hình tượng con nghê sẽ tìm được đường đi: “Tôi hoàn toàn tin tưởng con nghê sẽ có vị trí trong đời sống đương đại. Các làng nghề bây giờ mới bắt đầu làm nghê sau một thời gian dài làm sư tử Tàu, tì hưu... Đóng góp của các làng nghề, nhà thiết kế, nghệ sĩ, câu chuyện con nghê đi về đâu có thể không quá bi quan như nó không còn đất sống, nó ra rìa đời sống đương đại. Vị trí của nghê rất nhiều trong không gian tín ngưỡng người Việt”.
