“Cuộc đấu tranh trong bình tĩnh và kỉ luật, đấu tranh với một ý chí không gì lay chuyển nổi của giai cấp vô sản. Đây là đặc trưng chủ yếu đã toát ra từ cuộc bãi công đáng khâm phục của công nhân mỏ Cẩm Phả... Lần đầu tiên ở Đông Dương giai cấp vô sản đã đạt được một thắng lợi rực rỡ. Lần đầu tiên kỉ luật vô sản đã đánh thắng kháng cự của bọn chủ mỏ”.
(Lao Động, ngày 27.11.1936)
“Sức hút” của khu mỏ Quảng Ninh
Cuối thế kỉ 19, đầu thế kỉ 20, đội ngũ công nhân mỏ Quảng Ninh đã ra đời và không ngừng phát triển. Đây là một trong những địa bàn đầu tiên ở Việt Nam hình thành và phát triển giai cấp công nhân Việt Nam. Ngay khi vừa mới ra đời đã bắt tay vào phong trào dân tộc, đấu tranh sục sôi, xuất phát từ chủ nghĩa yêu nước chân chính, thông qua thực tế đấu tranh mà tìm đến chủ nghĩa Mác - Lênin.
Khu mỏ Quảng Ninh trước đây được mệnh danh là “bể than gầy Quảng Yên”, chẳng những có trữ lượng lớn mà chất lượng cũng vào loại tốt nhất thế giới. Điều kiện khai thác và chuyên chở than từ Quảng Ninh lại đặc biệt thuận lợi, có những chỗ hầu như lộ thiên, chỉ cần gạt một lớp đất đá mỏng trên bề mặt là hiện ra nguồn than có thể khai thác.
Marcel Nakety trong cuốn “Châu Á thuộc Pháp” đã viết: Than Hồng Gai - Quảng Ninh là một thứ than gầy thượng hạng, có thể so sánh với loại than tốt nhất của nước Anh. Nó ít chất diêm sinh và lượng than cố định có tới 80 - 90%. Khi than cháy, tro không để lại tro sắt. Với chất than thuần khiết và hảo hạng như vậy, than Quảng Ninh có thể sử dụng một cách mĩ mãn trong hầu hết các ngành công nghiệp quan trọng.
Người ta cũng đã nói về vai trò và tác dụng của than Đông Triều - Quảng Ninh như sau: Than Đông Triều có thể so sánh về chất lượng với các loại than tốt nhất trên thế giới, tất cả các thị trường nổi tiếng đều mở cửa đón chào nó. Trước hết, hãy nói rằng khả năng tỏa nhiệt của nó làm cho nó trở thành một thứ chất đốt hoàn hảo dùng trong gia đình và trong các thiết bị sưởi công cộng, trong đó nó cháy một cách từ từ và điều hòa.
Chính vì những lí do đó mà mặc dù phải vận chuyển đường biên rất dài nhưng than Đông Triều trước Chiến tranh Thế giới thứ 2 đã chiếm lĩnh thị trường Pháp, có vị thế hơn so với các loại than của nước Anh, nước Nga, những quốc gia có địa lí thuận lợi hơn nhiều”. Do đó, ngay từ đầu thế kỉ 20, khu mỏ Quảng Ninh tuy mới được điều tra, thăm dò về tài nguyên nhưng đã có một sức hấp dẫn lạ thường đối với thực dân Pháp.
Nỗi thống khổ của công nhân mỏ đầu thế kỉ 20
Sau khi hạ thành Hà Nội, ngày 12.3.1883, Tướng chỉ huy đội quân xâm lược Pháp là Henri Rivere đích thân mang 500 quân đánh chiếm vùng mỏ Quảng Ninh. Công việc đầu tiên của thực dân Pháp sau khi chiếm được vùng mỏ Quảng Ninh là tổ chức bộ máy thống trị và nhanh chóng xúc tiến việc thăm dò, khai thác than đá.
Sau 5 năm chiếm khu mỏ, một công ty khai thác than đá đầu tiên của một tập đoàn tư bản tài chính, kĩ nghệ lớn của nước Pháp thành lập và mang tên Công ty mỏ than Bắc Kỳ (Société Francaise des Charbonnages du Tonkin). Công ty mỏ than Bắc Kỳ tiến hành quản lí khai thác một vùng mỏ rộng 21.932 ha. Đây là cơ sở công nghiệp có quy mô lớn ra đời đầu tiên ở Đông Dương và Việt Nam. Công ty sở hữu những nhượng địa giàu có trữ lượng than của khu vực này. Sản lượng than hàng năm của công ty này chiếm từ 70 đến 85% sản lượng than của toàn Đông Dương. Số lượng công nhân thường xuyên của công ty chiếm khoảng 65 đến 70% số lượng công nhân mỏ Việt Nam. Đồng thời, hàng loạt công ty tư bản Pháp khai mỏ lần lượt thành lập trên cơ sở các nhượng địa mà toàn quyền Đông Dương cắt nhượng.
Trong mỗi công ty mỏ thực dân ở khu mỏ Quảng Ninh, có quân đội riêng, mật thám riêng, cảnh sát riêng, nhà tù riêng, luật pháp riêng bên cạnh bộ máy bạo lực của chính quyền thực dân hỗ trợ một cách đắc lực cho chúng. Tất cả nhằm biến những người thợ mỏ thành một thứ hàng rẻ mạt “hầu như không có giá gì hết”. Hàng năm, chủ mỏ than thực dân vơ vét được những món lợi nhuận ngày càng lớn thì người thợ mỏ ngày càng thêm kiệt quệ về thể các, điêu đứng về đời sống. Những người thợ mỏ thời đó đã từng căm phẫn phải thốt lên rằng:
“Mồ hôi trộn lẫn than đầy
Than bao nhiêu chuyến, than gầy bấy nhiêu”
Ngay từ những năm 20 của thế kỉ 20, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết bài tố cáo chế độ tàn ác của chủ mỏ thực dân đối với thợ mỏ: “Theo lời thú nhận của toàn quyền Đông Dương thì đời sống thợ mỏ quá khổ cực và công việc của họ quá nặng nề nên trong số 15.907 thợ mỏ thống kê năm 1905 không ai sống đến 60 tuổi. Tư bản thuộc địa cũng lại viện cớ đó để từ chối quỹ hưu bổng cho thợ thuyền bản xứ”.
Dưới chế độ thống trị thực dân Pháp, khu mỏ vốn có thiên nhiên giàu đẹp đã biến thành địa ngục trần gian, thành cái nhà tù khổng lồ giam cầm đầy đọa những người thợ mỏ mà ca dao vùng mỏ đã phản ánh:
“Ngày ngày nghe tiếng còi tầm
Nghe như tiếng vọng từ âm phủ về
Tiếng còi não ruột tái tê
Bước chân vào mỏ như lê vào tù”
Đảng lãnh đạo phong trào công nhân mỏ
Nhưng có áp bức thì có đấu tranh, áp bức càng nặng nề thì đấu tranh càng quyết liệt. Đó là quy luật phát triển của lịch sử. Người thợ mỏ Quảng Ninh ngay từ những năm tháng đầu tiên mới ra đời, với mối thù dân tộc và giai cấp sâu sắc đối với kẻ hàng ngày, hàng giờ áp bức bóc lột họ cho nên từ sớm đã xác định được một cách cụ thể kẻ thù của giai cấp cũng là kẻ thù của dân tộc, đã nhanh chóng và tự nguyện tham gia vào phong trào dân tộc sôi nổi lúc đó.
Nhưng cũng như phong trào kháng chiến chống Pháp ở nước ta, phong trào kháng chiến chống Pháp vào cuối thế kỷ 20 tuy rất mãnh liệt, thực dân Pháp đã phải kêu lên là “khu vực rối loạn nhất Bắc Kỳ”, cuối cùng cũng không thể thắng lợi được. Những người lãnh đạo phong trào vẫn là một bộ phận trong giai cấp phong kiến lớp dưới có tư tưởng yêu nước, vẫn không thoát khỏi hệ tư tưởng phong kiến: trung quân, ái quốc đã lỗi thời, do đó không thể đương đầu với chủ nghĩa thực dân Pháp, đại diện cho giai cấp tư sản đang phát triển.
Nhận ra thực tế đó, đội ngũ công nhân mỏ Quảng Ninh đã thông qua cuộc đấu tranh mang đặc thù của người thợ, công khai và trực diện chống lại các chủ mỏ, dần dần gánh vác lấy sứ mệnh giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp theo đường lối mới dưới ánh sáng khoa học của chủ nghĩa Mác - Lênin.
Đảng Cộng sản Việt Nam là chính Đảng của giai cấp công nhân Việt Nam ra đời, là bước ngoặt cơ bản trên con đường phát triển của giai cấp công nhân Việt Nam. Ngay từ khi Đảng ta mới hình thành cũng như trong quá trình phát triển của Đảng, khu mỏ Quảng Ninh là một trong những nơi được Trung ương Đảng đặc biệt quan tâm. Những lúc phong trào phát triển thuận lợi cũng như những lúc phong trào gặp khó khăn, Trung ương Đảng luôn chăm chú theo dõi, luôn luôn cử những cán bộ có uy tín, có năng lực đến khu mỏ chỉ đạo trực tiếp. Phong trào công nhân khu mỏ, bằng cuộc đấu tranh gian khổ, kiên trì và quyết liệt với quân thù đã trở thành lò lửa cách mạng rèn đúc và trưởng thành của nhiều cán bộ ưu tú.
Trung ương Đảng trong bản hiệu triệu kỉ niệm Cách mạng tháng Mười Nga (7.11.1936) có lời kêu gọi công nông binh đứng dậy bãi công: “Đảng Cộng sản Đông Dương vì mưu lợi ích cho vô sản giai cấp và quần chúng lao khổ có lời hiệu triệu tất cả anh chị em công nông binh và anh chị em bị đè nén bóc lột đứng dậy bãi công đấu tranh biểu tình”.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng, đội ngũ công nhân mỏ Quảng Ninh kế tục và phát huy truyền thống dựng nước và giữ nước oanh liệt của cha ông đã không ngừng viết tiếp những trang sử mới cho lịch sử dân tộc. Cuộc tổng bãi công của ba vạn thợ mỏ được mở đầu bằng cuộc bãi công của công nhân mỏ Cẩm Phả ngày 12.11.1936 là kết quả tất yếu của quá trình đấu tranh cách mạng đầy hi sinh gian khổ nhưng vô cùng anh dũng gắn liền với sự lãnh đạo của Đảng mà nguyên nhân cơ bản sâu xa bởi chính sách áp bức bóc lột tàn bạo của chủ mỏ thực dân Pháp và tay sai.
Cuộc bãi công nổ ra bất ngờ, có quy mô lớn, được tổ chức chặt chẽ với tinh thần kỉ luật cao, tạo thành sức mạnh to lớn làm cho bọn chủ mỏ, cai, xếp hết sức lo lắng, hoảng sợ. Tình hình trở nên căng thẳng, công sứ Quảng Yên vội vàng điện cho thống sứ Bắc Kỳ - Ludovic Tholance: “Tình hình mỗi lúc một xấu đi, các cuộc ẩu đã đã bắt đầu diễn ra. Lực lượng võ trang không đủ sức dẹp yên. Sự can thiệp của cấp trên là cần thiết”.
Cuộc tổng bãi công của công nhân mỏ đã giành được thắng lợi, là cuộc đấu tranh lớn nhất của phong trào công nhân mỏ Quảng Ninh trước Cách mạng tháng Tám, cũng là cuộc đấu tranh lớn nhất của phong trào Việt Nam trong giai đoạn 1936 - 1939. Được coi là một biểu hiện sinh động của sự trưởng thành về lực lượng và ý thức tổ chức của giai cấp công nhân Đông Dương. Báo Le Travail (Lao Động), tờ báo công khai của Đảng ta ra ngày 27.11.1936 đã viết: “Đây là một biểu hiện sinh động và sự trưởng thành về lực lượng và ý thức tổ chức của giai cấp công nhân Đông Dương. Thắng lợi của nó chính là thắng lợi của giai cấp công nhân toàn xứ Đông Dương”.
Cuộc tổng bãi công của ba vạn thợ mỏ được mở đầu bằng cuộc bãi công của công nhân Cẩm Phả ngày 12.11.1936 là một sự kiện lịch sử trọng đại, có ý nghĩa to lớn và để lại những bài học sâu sắc. Khẳng định đường lối lãnh đạo và đường lối cách mạng đúng đắn của Đảng, thể hiện sức mạnh của giai cấp công nhân, nêu tấm gương sáng ngời về tinh thần bất khuất, ý thức kỉ luật và đồng tâm cho muôn đời sau. Đây là chiến công, mãi mãi là niềm tự hào của các thế hệ thợ mỏ, là chiến công chói lọi đã tô thắm và làm rạng rỡ thêm truyền thống vẻ vang của phong trào công nhân Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng đã đấu tranh, giải phóng dân tộc.
Rõ ràng lịch sử phong trào công nhân mỏ Quảng Ninh là một giai đoạn mới, rực rỡ, là một sự kiện có vị trí xứng đáng trong lịch sử của giai cấp công nhân và lịch sử dân tộc Việt Nam. Dịp kỷ niệm 60 năm Ngày truyền thống công nhân mỏ, tháng 11.1996, Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đã có quyết định công nhận xếp hạng nơi mở đầu cuộc tổng bãi công của ba vạn thợ mỏ ngày 12.11.1936 là Di tích lịch sử cấp quốc gia, trở thành chứng nhân, nơi lưu dấu truyền thống hào hùng của công nhân mỏ Việt Nam.
