Những ngày này, thế giới vẫn chưa thoát ra khỏi ảnh hưởng của cơn địa chấn chính trị: Donald Trump đắc cử tổng thống Mỹ, bất chấp sự phản đối ra mặt của truyền thông chính thống, và phần lớn giới học giả tinh hoa trong suốt hành trình chạy đua vào Nhà Trắng.
Sự kiện này làm cả thế giới phấp phỏng, vì chủ nghĩa dân tộc thể hiện qua chiến dịch tranh cử và cách hành xử khó đoán định của Donald Trump, có thể gây ảnh hưởng lớn đến thế giới.
Lý do vì sao Trump thắng cuộc đã được cả thế giới mang ra mổ xẻ, trong đó nổi bật nhất là quy việc chiến thắng của Trump cho sự ủng hộ của nhóm người Mỹ bị bỏ rơi trong nền kinh tế toàn cầu hóa. Họ là những người chịu thiệt ở trong lòng nước Mỹ, nên đã ủng hộ Trump với chính sách “Nước Mỹ trên hết” và khẩu hiệu tranh cử “làm cho nước Mỹ vĩ đại một lần nữa”.
Họ được ví như những con chim cuối đàn của cả một đàn chim. Nhưng chính họ, những con chim cuối đàn đó, đã quyết định hướng đi của nước Mỹ trong những năm tới, chứ không phải là giới tinh hoa hay truyền thông chính thống, tạm được hiểu như những con chim đầu đàn trong cả đàn chim nước Mỹ.
Câu chuyện về ảnh hưởng của một nhóm đi sau đến chuyển hướng chiến lược của một quốc gia, trong hành động hoặc nhận thức, không chỉ dừng ở ví dụ trên, mà còn xuất hiện ở khắp mọi nơi, trong đó có Việt Nam.
Sự kết nối dày đặc trong xã hội, nhờ thông tin và hệ thống giao thông, đã làm cho một sự kiện xảy ra một bất cứ đâu trong một quốc gia, cũng có khả năng ảnh hưởng đến đời sống chung của toàn xã hội.
Cuối đàn có gây ảnh hưởng?
Tôi đã có một thời gian dài nghĩ rằng, sự phát triển của xã hội được quyết định bởi nhóm tinh hoa dẫn dắt. Nói một cách hình ảnh thì đó là: Những con chim đầu đàn sẽ quyết định tốc độ và hướng bay của cả đàn chim.
Nhận thức này hiển nhiên đến mức không cần phải chất vấn lại. Trong số những người tôi quen biết, cũng không thấy ai đặt lại vấn đề này.
Tuy nhiên, những trải nghiệm thực tế làm tôi ngày càng nhận ra rằng: Những con chim đầu đàn sẽ lạc lõng, thậm chí lạc lối, nếu tách khỏi những con chim cuối đàn. Và phản ứng của những con cuối đàn cũng đóng vai trò quan trọng như những con đầu đàn trong việc quyết định hướng bay và tốc độ của cả đàn chim.
Với xã hội, câu chuyện cũng diễn ra tương tự. Cuộc sống và cách thức phản ứng của những nhóm chịu thua thiệt, tức những con chim cuối đàn, ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra ổn định và phát triển chung cho cả xã hội.
Có thể thấy rõ điều này trong một câu chuyện nhãn tiền: Trong khi đóng góp của những người được coi là thuộc nhóm tinh hoa vào việc thúc đẩy văn hóa chưa rõ được bao nhiêu, thì chỉ cần một vài người Việt ăn cắp ở nước ngoài, hay một nhóm nhỏ hành hung du khách trên đất Việt, thì cũng đủ sức kéo tụt vị trí của Việt Nam trong thang bậc văn minh của thế giới.
Rộng hơn, nếu như hàng ngàn nhà khoa học chưa chắc đã thúc đẩy được sự tiến bộ của xã hội được bao nhiêu, thì chỉ cần sự xuất hiện của vài kẻ khủng bố cũng có thể gây náo loạn, thậm chí kéo lùi, cho toàn xã hội cả chục năm. Trong trường hợp này, rõ ràng những con chim bay cuối đàn đang chi phối hướng bay và tốc độ của cả đàn chim.
Sở dĩ có chuyện như vậy là vì trong xã hội hiện đại dày đặc liên thông và kết nối này, mỗi người đều tồn tại và hiện hữu trong sự tương thuộc với những người khác. Thông qua vô vàn kết nối, chuyển động của bất cứ con chim nào, dù ở đầu hay cuối đàn, cũng có khả năng tác động đến số phận của cả đàn chim.
Đây là một sự chuyển đổi nhận thức có ảnh hưởng quan trọng trong việc ban hành các chính sách về quốc kế dân sinh, đặc biệt trong việc sử dụng ngân sách nhà nước.
Ngân sách, thay vì tập trung cho những con chim đầu đàn, với hy vọng họ sẽ trở trành lực lượng dẫn dắt, thì sẽ hiệu quả hơn nếu dành cho những con chim đang bay ở cuối đàn.
Ví dụ thứ nhất, trong kinh tế, các công ty nhà nước, trên mọi văn bản, vẫn đang được coi là xương sống của nền kinh tế, tức những cánh chim dẫn dắt, nên được hưởng nhiều ưu ái về đầu tư, từ đất đai đến tiếp cận tài chính. Trong khi đó, khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh, nhất là các doanh nghiệp vừa và nhỏ, thì hầu như không được ưu đãi gì. Tuy nhiên, đóng góp của những đầu đàn này không đáng kể gì, cả trong hiệu quả kinh doanh lẫn tạo công ăn việc làm. Còn chính tốc độ phát triển của khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh, tức những cánh chim hiện đang ở cuối đàn này, sẽ quyết định sự phát triển của nền kinh tế.
Ví dụ thứ hai là về giáo dục, với đề án 911, với kế hoạch đào tào tạo 10.000 tiến sĩ ở nước ngoài và kinh phí dự kiến 14.000 tỉ đồng cho giai đoạn 2010 - 2020.
Giả sử phần ngân sách này để đầu tư giáo dục cho người nghèo, cho vùng sâu vùng xa, thì hiệu quả chung tính cho toàn xã hội có tăng lên?
Cũng giống như chính sách ưu đãi cho những “quả đấm thép” trong kinh tế, cơ sở sâu xa của các đề án này vẫn là quan niệm: Đầu tư cho nhóm tinh hoa dẫn dắt thì hiệu quả sẽ cao hơn.
Nói một cách hình ảnh, những đề án như thế này được xây dựng dựa trên một quan niệm: Những con đầu đàn sẽ quyết định tốc độ bay của cả đàn chim.
Nhưng sự thật có phải là như vậy?
Cần một nhìn nhận mới
Thay vì đầu tư cho những con chim đầu đàn này, hãy dành phần ngân sách đó để hỗ trợ những con chim cuối đàn, tức những người đang gặp khó khăn trong tiếp cận giáo dục, thì có thể hiệu quả đầu tư sẽ cao hơn nếu xét cho toàn xã hội.
Đầu tư cho những cánh chim cuối đàn, thay vì những cánh chim đầu đàn, cũng phù hợp với các lý thuyết về đầu tư rằng, khi trình độ phát triển còn ở mức thấp, thì với cùng một suất đầu tư, tốc độ phát triển sẽ cao hơn so với khi trình độ đã ở mức cao, tức hiệu quả chung sẽ cao hơn nếu đầu tư cho những con chim cuối đàn.
Ngoài ra, nếu dành quan tâm đến những con chim cuối đàn như vậy, tính nhân văn, sự đoàn kết và tinh thần tương thân tương ái, những giá trị không thể quy đổi thành tiền, sẽ được đảm bảo tốt hơn. Sự công bằng trong phân bổ nguồn lực cũng cao hơn, vì một sự thật không thể phủ nhận, những con chim cuối đàn, do vị trí của mình, bao giờ cũng thiệt thòi trong việc tiếp cận thông tin và nguồn lực chung.
Đến đây, xuất hiện một câu hỏi: Như vậy, có phải đó cũng là một sự bất công với những cánh chim đầu đàn?
Câu trả lời đơn giản là không. Những cánh chim đầu đàn thực sự sẽ phải tự khẳng định vị trí của mình bằng khả năng tự vươn lên, chứ không phải thông qua các ưu đãi từ ngân sách, vốn dĩ luôn hạn hẹp.
Việc đầu tư cho các cánh chim đầu đần này, hãy để cho thị trường thực hiện. Chính thị trường và sự cạnh tranh lành mạnh sẽ quyết định đâu là những cánh chim đầu đàn, chứ không phải sự ưu ái của ngân sách nhà nước. Ngân sách nhà nước chỉ nên tập trung cho những cánh chim cuối đàn, thông qua việc đảm bảo một mức sàn tối thiểu chung, và nâng cấp mức sàn này mỗi khi nguồn lực tăng thêm. Còn mức trần, hãy để cho thị trường quyết định.
Vì một thực tế không thể phủ nhận, những con chim cuối đàn đang ngày càng có vai trò lớn hơn trong việc quyết định hướng bay và tốc độ của cả đàn chim, vì thế cần được quan tâm đúng mức, nếu muốn giữ thế cân bằng sự phát triển bền vững của cả đàn chim.
