Bộ sưu tập hàng lậu kỳ lạ
Andrea Cattabriga đã chứng kiến rất nhiều cây xương rồng xuất hiện ở những nơi chúng không thuộc về. Nhưng ông chưa từng thấy thứ gì như trong Chiến dịch Atacama, một hoạt động chống tội phạm được triển khai hồi năm 2020 ở Italy.
Là chuyên gia xương rồng kiêm chủ tịch Hiệp hội Đa dạng sinh học và Bảo tồn Mỹ, Cattabriga thường giúp đỡ cảnh sát xác định các mẫu xương rồng lạ và hiếm, được thu gom sau các vụ tịch thu hàng từ du khách hoặc từ các bưu kiện đáng ngờ chuyển qua bưu điện.
Tuy nhiên tại Chiến dịch Atacama, Cattabriga đã chứng kiến một cảnh tượng mà ông không ngờ tới: Hơn 1.000 cây xương rồng nằm trong nhóm hiếm có nhất của thế giới. Và số xương rồng đó cũng có mức giá rất “khủng”, lên tới hơn 1,2 triệu USD trên thị trường chợ đen.
Có thể bạn không biết rằng gần như tất cả các cây xương rồng hiếm có nhất thế giới hiện nay đều có nguồn gốc từ Chile, và quốc gia này cũng không cho phép việc xuất khẩu chúng. Một số cây thậm chí đã có tuổi đời hơn 1 thế kỷ!
Chiến dịch Atacama bắt đầu từ tháng 2.2020, nhưng phải tới tháng 5 năm nay, thông tin về chiến dịch mới được công bố, sau khi toàn bộ lô xương rồng được trả lại cho Chile. Đây có lẽ là chiến dịch thu giữ xương rồng lớn nhất thế giới trong vòng 3 thập kỷ qua. Nó cũng cho thấy những kẻ xấu có thể kiếm được nhiều tiền tới cỡ nào, nếu chúng tiêu thụ thành công tất cả các cây xương rồng.
Khỏi phải nói rằng nạn ăn trộm và buôn bán xương rồng đã khiến ông Cattabriga buồn đến thế nào. “Xương rồng là một sinh vật sống đã tiến hóa suốt hàng triệu năm để có thể tồn tại trong các điều kiện khắc nghiệt nhất trên hành tinh của chúng ta. Nhưng rồi chúng lại kết thúc cuộc đời như thế này, khi trở thành một mặt hàng bị mua đi bán lại”, ông nói.
Giống như các thị trường chợ đen chuyên tiêu thụ xương hổ, ngà voi, vảy tê tê và sừng tê giác, thế giới có tồn tại nhu cầu tiêu thụ các loài thực vật hiếm. “Gần như mọi loại cây mà bạn biết tới đều có thể đã bị đưa vào hoạt động buôn lậu, bằng cách này hay cách khác”, Eric Jumper, một nhân viên thuộc Cơ quan Bảo vệ Cá và Động vật hoang dã Mỹ, chia sẻ với phóng viên New York Times. Ít người biết rằng xương rồng và các loại thực vật mọng nước khác luôn nằm trong nhóm bị cánh buôn lậu săn lùng gắt gao, giống như các loài lan hiếm và động vật ăn thịt đang bị đe dọa.
Buôn lậu xương rồng có thể mang tới những hậu quả rất nghiêm trọng. Hiện nay, hơn 30% trong số gần 1.500 loài xương rồng trên thế giới đang có nguy cơ bị tuyệt chủng. Nạn trộm cắp xương rồng đem bán trên chợ đen, để phục vụ nhu cầu sưu tầm của những kẻ lắm tiền nhiều của, là động lực chính dẫn tới tình trạng này và gây ảnh hưởng tới một nửa loài thực vật đang bị đe dọa này.
Nhưng điều đáng nói là nạn trộm cắp và buôn lậu xương rồng lại ít khi được để ý tới. Đây là ví dụ kinh điển về cái gọi là “mù thực vật” - một tình trạng sai lệch về nhận thức, trong đó chúng ta gần như lờ đi hoặc không quan tâm tới số phận cũng như vai trò của các loài thực vật trên hành tinh.
“Các hoạt động cơ bản của Trái đất sẽ ngừng lại nếu toàn bộ hệ thực vật biến mất, nhưng lúc nào chúng ta cũng chỉ quan tâm hơn tới các loài động vật”, Jared Margulies, một nhà địa chất tại Đại học Alabama đã dành nhiều thời gian nghiên cứu nạn buôn lậu thực vật, nhận định. “Rất nhiều loài cây đang không nhận được sự quan tâm đầy đủ, điều vốn có thể đã xảy ra nếu chúng có gương mặt và đôi mắt”.
Bối cảnh này cho thấy quy mô của Chiến dịch Atacama là một ngoại lệ chưa từng có. Đây cũng là lần đầu tiên người ta chứng kiến một số lượng lớn nhất xương rồng hoang dã bị đánh cắp lại được trả về môi trường sinh sống tự nhiên của chúng.
Các chuyên gia đang rất hy vọng sự việc sẽ là bước ngoặt để nhiều quốc gia, các nhà sưu tầm và chuyên gia bảo tồn quan tâm hơn tới vấn nạn buôn bán xương rồng. “Xã hội cần ngừng việc có thái độ thờ ơ với vấn đề này”, ông Pablo Guerrero, một nhà sinh học ở Đại học Concepción tại Chile kêu gọi.
Cơn khát xương rồng hiếm
Có thể nói rằng xương rồng và các loài thực vật mọng nước đang là mặt hàng đắt giá trong ngày hôm nay. Chúng trở thành sinh vật cưng trên mạng xã hội, được các nhân vật có nhiều ảnh hưởng (influencer, KOL) về thực vật trong nhà thường xuyên đánh bóng, tô vẽ, tung hô vì vẻ ngoài rất lạ lùng và độc đáo, trong khi lại không cần phải chăm sóc quá nhiều. Dịch COVID-19 chỉ càng khiến xương rồng được ưa chuộng hơn, khi người ta thi nhau mua chúng về để giảm bớt cảm giác buồn chán khi phải ở nhà quá lâu. Nhiều cửa hàng cây cảnh đã lâm vào tình trạng cháy hàng, do nhu cầu quá lớn.
Thông thường người dùng chỉ mua các loại xương rồng phổ biến để làm cảnh. Nhưng với một số nhà sưu tầm, nhất là những kẻ hiểu biết về các loài thực vật lạ, thú chơi đã được nâng cấp lên một tầm cao mới.
“Những thứ đẩy mạnh nhu cầu và sự đam mê của giới sưu tầm với loài xương rồng này chính là tính chất độc nhất vô nhị và độ hiếm có của chúng”, bà Bárbara Goettsch ở Liên minh Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên nhận xét.
Rất nhiều loài xương rồng hiện chỉ sinh sống ở một số địa phương nhất định. Ví dụ người ta chỉ tìm thấy một số giống xương rồng cực hiếm chuyên sống tại các vách đá dựng đứng ở Mexico, hoặc tại một khu vực nhiều cát rộng chỉ hơn 1km vuông tại Peru.
Không chỉ hiếm, những giống xương rồng này cũng sinh trưởng rất chậm. Vì thế những cây xương rồng lớn thường được thèm khát nhất, do chúng có tuổi đời lên tới hàng chục, thậm chí hàng trăm năm.
Các đặc điểm này khiến xương rồng rất dễ bị những tên trộm thu gom quá mức, nhưng đồng thời đây cũng là lý do khiến chúng trở nên hấp dẫn với giới sưu tầm.
Mua một loại xương rồng hiếm, một cách hợp pháp, là điều gần như bất khả thi hiện nay. Tất cả các loại xương rồng và nhiều loại thực vật mọng nước khác cần rất nhiều giấy phép để có thể được buôn bán trên thị trường thế giới. Phần lớn các quốc gia hiện đều có lệnh cấm sưu tầm một số hoặc gần như tất cả các loại xương rồng hoang dã.
“Với các loại xương rồng, bạn đơn giản là không thể mang chúng về từ ngoài hoang dã”, ông Jumper nói. “Tuy nhiên bắt quả tang nhữngkẻ lấy trộm xương rồng sẽ cần chút may mắn, bởi chúng luôn hoạt động ở các khu vực rất rộng lớn”.
Một khi xương rồng bị lấy trộm xong, hoạt động giao dịch trái phép sẽ diễn ra khá công khai. Ví dụ, nhiều cửa hàng cây cảnh ở Nhật Bản vẫn trưng bày các loại cây đang trong danh sách bảo vệ. Nhiều kẻ còn công khai bán xương rồng khai thác trái phép trên các trang như eBay, Instagram, Etsy và Facebook.
Các đoạn quảng cáo bán xương rồng trực tuyến thường đi kèm những thông tin như loài thực vật này không cần giấy phép để buôn bán. Thậm chí những tên trộm đôi khi còn phát video trực tuyến từ nơi chúng đang lấy trộm xương rồng và còn hỏi khách hàng tiềm năng xem họ thích cây nào.
Trộm xương rồi hiếm khi bị bắt hoặc bị khởi tố. Trong khi các nhà sưu tầm ở Anh, Mỹ, Châu Âu và Nhật Bản lâu nay là động lực chính đứng sau hoạt động buôn lậu xương rồng, gần đây mối quan tâm tới mặt hàng này đã mở rộng sang Hàn Quốc, Thái Lan và cả Trung Quốc.
Dù không có ước tính nào liên quan tới quy mô của hoạt động buôn bán xương rồng trái phép, nhiều chuyên gia tin xu hướng đang tăng lên.
Một màn buôn lậu “kiểu mẫu”
Tháng 2.2020, cảnh sát Italy sau khi nhận được tin báo đã tới nhà của Andrea Piombetti, một người sưu tầm và bán xương rồng nổi tiếng ở Senigallia. Trong một khu nhà kính tạm bợ, họ tìm thấy khoảng 1.000 cây xương rồng Chile thuộc các loài Copiapoa và Eriosyce đang được bảo vệ. Mỗi cây này có kích cỡ từ bằng một quả bóng chày cho tới một quả bóng chuyền. Cảnh sat đã thu giữ toàn bộ số xương rồng, cùng điện thoại và hộ chiếu của Piombetti.
Đây không phải là lần đầu tiên Piombetti bị buộc tội buôn lậu xương rồng. Cảnh sát cũng từng thu giữ 600 cây xương rồng từ nhân vật này hồi năm 2013. Nhưng lần ấy gã không bị khởi tố do sự quan liêu và chậm trễ trong hệ thống xử lý. Tuy nhiên lần này cơ quan công tố quyết định xử lý nhanh để tránh sai lầm quá khứ.
Piombetti hiện vẫn chưa nhận tội. Tuy nhiên nhiều chuyên gia đã tiến hành kiểm tra và xác định xương rồng bị đánh cắp từ sa mạc Atacama ở Chile. Nhà chức trách cũng thấy rằng Piombetti đã có 7 chuyến đi tới Chile, lần gần nhất là vào tháng 12.2019. Gã đã lấy trộm xương rồng tại sa mạc Atacama, gần Công viên quốc gia Pan de Azúcar.
Sau khi lấy xương rồng, Piombetti đã gửi chúng đi theo đường bưu điện, dưới hình thức thư và bưu phẩm, tới Hy Lạp và Romania, nơi lực lượng hải quan không làm gắt như Italy. Do đặc tính tự nhiên có thể sống sót trong môi trường khắc nghiệt, xương rồng rất khó chết kể cả khi phải thực hiện các hành trình dài trong tình trạng không có đất, nước hoặc ánh sáng, bởi môi trường rất kín của bưu phẩm.
Dữ liệu về nhiều thương vụ bất hợp pháp đã được ghi lại rõ ràng trong điện thoại của Piombetti. Trong đó có cả đơn đặt hàng từ một công ty Nhật Bản, đã đều đặn mua xương rồng của ông ta hàng tháng. Dựa trên dữ liệu thu được, nhà chức trách ước tính số xương rồng bị thu giữ có giá hơn 1 triệu euro.
Sau vụ thu giữ, chuyên gia xương rồng Cattabriga đã sắp xếp để đưa chúng tới Vườn thực vật Città Studi ở Milan để chúng phục hồi. Thông thường xương rồng bị thu giữ ở Italy sẽ bị đem đi tiêu hủy.
Nhưng lần này do số lượng xương rồng quá lớn và một số lại nằm trong nhóm bị đe dọa nên nhà chức trách quyết định trả chúng trở lại Chile. Sau nhiều lần thương thảo, đôi bên đồng ý chuyển cây về Chile vào cuối năm 2020, nhưng cả hai chính quyền Italy và Chile đều không muốn gánh khoản phí vận chuyển lên tới 3.600 USD.
Nhờ sự quyên góp của một số tổ chức bảo vệ môi trường và các nhà hảo tâm nên số tiền cuối cùng cũng đã được trả cho bên vận chuyển. Cuối tháng 4 năm nay, 844 cây xương rồng đã lên đường về Chile. Khoảng 100 cây đã chết trong quá trình chờ đợi và 84 cây thì ở lại Milan để phục vụ việc nghiên cứu.
Sau khi xương rồng về tới Chile, ông Cattabriga còn phải gọi điện mỗi ngày để đảm bảo chúng được đưa trở lại môi trường sống tự nhiên.
Giải pháp nào để ngăn chặn triệt để?
Chiến dịch Atacama hiện vẫn là màn triệt phá nạn buôn bán xương rồng lậu lớn nhất thế giới. Nhưng cũng có những dấu hiệu cho thấy nhà chức trách đang thay đổi nhận thức về tội phạm liên quan tới các loài thực vật bị cấm buôn bán. Vừa qua, 6 người ở Mỹ đã bị tuyên phạt thù do liên quan tới một đường dây buôn lậu xương rồng ở Tây Nam Texas.
Tuy nhiên, dù việc xiết chặt luật là động thái đáng hoan nghênh, nhiều chuyên gia tin rằng chỉ việc cấm đoán sẽ không thể ngăn chặn nạn buôn bán xương rồng. Thay vì thế, họ kêu gọi việc đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng và giới sưu tầm, thông qua việc bán các hạt giống xương rồng và nhân giống các loài hoang dã quý hiếm trong môi trường nhà kính.
Buôn bán các loại cây này một cách hợp pháp sẽ giúp giảm hoạt động buôn bán bất hợp pháp. Đó là chưa kể tới việc tiền bán xương rồng có thể giúp mang lại lợi ích kinh tế và xã hội cho các cộng đồng dân cư sống gần loài cây này, khiến họ càng muốn bảo vệ chúng hơn.
Trong lúc chờ đợi những thay đổi lớn diễn ra, nhiều người đam mê xương rồng đã tìm cách để thay đổi văn hóa sưu tầm loài cây này. Ví dụ như Hội xương rồng và sinh vật mọng nước Mỹ thường kêu gọi các thành viên tránh không mua các loại xương rồng bị lấy trộm từ nước khác. Tổ chức này cũng thường có các bài thuyết trình nâng cao nhận thức của thành viên, bên cạnh các bài báo và nhiều biện pháp khác.
Hội cũng cấm thành viên là người trồng xương rồng không rao bán các loại xương rồng quý hiếm không có gốc bản địa, hoặc chào hàng những loại xương rồng mà họ không thể nào có được qua con đường hợp pháp.
