Mê đắm điệu hát Then

Người Tày -  Nùng: Vòng đời người theo điệu Then

Các nhà nghiên cứu âm nhạc dân gian đánh giá, Then vừa là một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng, tâm linh, vừa là một loại hình âm nhạc dân gian, có nội dung thuật lại cuộc hành trình của con người lên thiên giới cầu xin Then (Trời, thần linh) ban cho những điều may mắn và một cuộc sống tốt lành.

Toàn bộ hệ thống bài bản của hát Then có gần 4.000 câu thơ, nội dung phản ánh mọi khía cạnh của cuộc sống, từ chuyện đời sống, bản mường, chim muông, đến chuyện tình yêu, ma chay, cưới hỏi... Vì thế, khi nghiên cứu sâu các lễ Then cổ, người ta có thể thấy rõ nhân sinh quan, thế giới quan và bản sắc văn hóa của đồng bào Tày, Nùng, Thái.

Để có cái nhìn đầy đủ hơn về nghệ thuật hát Then, chúng tôi đã lên huyện miền cao Chiêm Hoá của tỉnh Tuyên Quang, vùng đất được coi là cái nôi hình thành nên những làn điệu hát then độc đáo và quyến rũ của người Tày.

Tại nhà anh Nông Văn Sếp ở thôn Hà Thoi, chúng tôi được tham dự buổi lễ Cầu Khoăn, một nghi lễ cầu sức khoẻ, cầu thọ cho cha mẹ theo đúng phong tục cổ xưa của người Tày. Lễ do thầy Cao Xiêm - một thầy then nức tiếng trong vùng chủ trì.

Với người Tày, người chủ trì lễ cúng Then gọi là ông Then, bà Then. Họ được cộng đồng coi là người “nhà Trời” phái xuống, là người trung gian, là cầu nối, giữ vai trò thông linh giữa con người trần thế với thần linh. Vì thế, buổi lễ Cầu Khoăn ở nhà anh Nông Văn Sếp đông vui như ngày hội của bản làng. Mọi người trong bản kéo đến ngồi quây quần chật kín cả trong và ngoài căn nhà sàn rộng 5 gian.

Trong trang phục áo mũ màu đỏ, trên tay cầm cây đàn tính, thầy Cao Xiêm bắt đầu buổi lễ Cầu Khoăn bằng một làn điệu Then cổ. Trong làn khói hương, tiếng hát, tiếng đàn rộn ràng của thầy Cao Xiêm như lôi cuốn mọi người lạc vào một thế giới huyền bí đầy xa lạ, khác hẳn với thế giới của trần gian. Ở đó, con cháu đang thực hiện một chuyến hành trình dài lên Thiên giới để cầu xin ông Trời ban phúc cho cha mẹ được mạnh khỏe, trường thọ.

Theo thầy Cao Xiêm, người Tày coi Then như suối nguồn văn hoá của chính họ, bởi vậy họ gửi gắm vào những làn điệu Then tất cả mọi nghĩ suy liên quan đời sống như: sự đấu tranh sinh tồn, những tình cảm suy tư thầm kín, những ước mơ, khát vọng, ý chí, niềm tin...

Chúng tôi lại lên huyện Cao Lộc (Lạng Sơn) để khám phá những điệu hát Then mê hoặc của người Nùng nơi đây. Từ xa xưa, mỗi khi trong cuộc sống gặp hiện tượng lạ không thể lý giải được thì người Nùng ở Cao Lộc thường tổ chức lễ cầu Then. Để thực hiện nghi lễ này, người Nùng tìm đến bà Then để được nghe bà đàn hát. Bà Then được ví như bà tiên trên trời với cây đàn tính trên tay gẩy những khúc nhạc, cất lên những lời ca theo mây, gió vang đến tận trời xanh. Nhờ lời ca tiếng hát của mình, bà Then đưa những nguyện ước đó đến với các đấng thần linh.

Thông thường, các nghi lễ cúng Then và hát Then của người Nùng ra trong 2 ngày đêm với nhiều nội dung như: Lễ cúng tổ tiên, hành trình lên mời Ngọc Hoàng ... Trong các nghi lễ đó, âm nhạc luôn luôn là yếu tố xuyên suốt với nhiều làn điệu phù hợp với từng phần nghi lễ. Ông Hoàng Văn Páo - nhà nghiên cứu văn hoá dân gian tỉnh Lạng Sơn - cho biết: “Hát Then gắn liền với hình ảnh cây đàn tính trở thành bản sắc văn hoá của cộng đồng tộc người Nùng nơi đây”.

Vì thế, Then đối với người Nùng chính là sức mạnh tinh thần giúp con người vượt qua mọi khó khăn, bệnh tật, thiên tai, địch họa...

Then Kin Pang của người Thái: Niền tin bất diệt xứ Mường Trời 

Theo các nhà nghiên cứu, những điệu Then của tộc người Thái vùng Tây Bắc do được bắt nguồn từ cuộc sống lao động, nên Then hàm chứa những giá trị văn hoá truyền thống lâu đời mang tính nhân văn sâu sắc. Then không chỉ giải quyết vấn đề tín ngưỡng, mà còn hàm chứa cả những lời răn dạy con người, ca ngợi về đạo đức, phản ánh, chê bai thói hư tật xấu, thể hiện tình yêu nam nữ, và cả tình yêu thiên nhiên, đất nước... Do đó, hát Then của người Thái chính là môn nghệ thuật tổng hợp chứa đựng cả thơ ca, nhạc, múa... nó đánh thức vẻ đẹp tâm hồn, khơi dậy trong con người những giá trị thẩm mỹ, nhân văn.

“Bó mạ vàng khắp chân đồi /Trai mường gái bản lại về hội Then”, đó là câu thành ngữ nói về lễ hội độc đáo Then Kin Pang có một không hai của dân tộc Thái ở xã Khổng Lào (Phong Thổ - Lai Châu) đã đưa đẩy chúng tôi về với vùng đất đầy màu sắc huyền thoại này.

Người Thái trắng ở Khổng Lào quan niệm rằng, cõi  trời là một Mường, trong đó có các vị Then. Các vị Then đều có lòng bao dung độ lượng, vì vậy, hằng năm, họ xuống hạ giới để cứu nhân độ thế. Ai ốm đau thì được Then cho thuốc, người nào gặp rủi ro, vận hạn Then sẽ cầu phúc cho tai qua nạn khỏi. Lễ hội Then Kin Pang là dịp để dân bản dâng lễ tạ ơn Then và  tổ chức vào đầu mùa mưa 10.3 Âm lịch hàng năm.

Nét độc đáo còn thể hiện ở việc Then Kin Pang bao giờ cũng có một mâm lễ cúng tạ ơn những người có công lập bản dựng Mường, tạ ơn những vị anh hùng đã có công đánh giặc giữ Mường.

Khi hành lễ, trang phục của bà Then uy nghi, oai phong như một vị tướng. Người Thái ở Khổng Lào cho rằng, bà Then đã đón nhận các lời nguyện ước của con người và sẽ ban phát mưa thuận gió hòa.  Nhưng đông vui, náo nhiệt nhất chính là phần hội té nước cầu mưa tại suối Nậm Lùm sau phần lễ cúng Then.

Hàng nghìn người vây lấy dòng suối Nậm Lùm để hò, reo, để hoà mình vào cuộc thi té nước ở dòng suối Nậm Lùm (dòng suối theo quan niệm của người Thái là nơi Then sẽ  từ Trời xuống tiếp xúc với con người). Người già chắp tay hân hoan: “Các vị Then đã chứng giám cho lòng người Thái ở Khổng Lào”. Mỗi người tham dự lễ té nước dường như đều cảm nhận thấy rất rõ sự giao hoà của trời - đất và tin tưởng mùa màng năm tới sẽ tốt tươi.

Lão nghệ nhân Lò Pẩu (ở xã Khổng Lào) - người chuyên đệm đàn tính cho những lễ hội Then, các điệu múa cổ của người Thái - cho biết: “Then đã nhập hồn vào suối Nậm Lùm để cùng dân bản tham dự cuộc thi té nước”.

Đến với Then Kin Pang, ngoài việc thỏa mãn nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng của riêng mình cũng như cầu nguyện một năm may mắn, cuộc sống an lành, hạnh phúc, Then Kin Pang còn là nơi gặp gỡ bạn bè, nơi xe duyên cho những đôi bạn trẻ thông qua các bài hát, điệu múa; các trò chơi dân gian như: Tó má lẹ, én cáy, tung còn, kéo co, té nước...

Tại phiên họp ngày 12.12.2019 của Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (UNESCO) diễn ra tại Bogotá, Colombia, di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.