Học ít, chơi nhiều để có thành tích cao ngất ngưởng
Tháng 11 nhắc nhớ tuổi thơ, năm tháng học trò và những người thầy. Tôi nhớ đến anh, người thầy của các con tôi, của nhiều thế hệ học sinh... Cái tên “Khải đen” không xa lạ trong giới toán học phổ thông, phụ huynh và học sinh, bởi anh từng được học trò phong danh xưng “thầy dạy toán giỏi nhất nước”, và thực chứng bằng những giải vàng Olimpic toán quốc tế lừng danh. Nhưng ấn tượng hơn cả là chính cái người dạy nên giải vàng giải bạc, thành tích ngất trời ấy lại luôn bảo học trò và cả phụ huynh: “Cho chúng nó học ít thôi, chơi nhiều vào”, kèm theo nụ cười và ánh mắt đầy đồng ý, đồng tình, và... “đồng lõa”.
Thoạt đầu, tôi ngỡ anh đùa, vì anh vốn hay hài hước. Cũng có thể là anh muốn làm cho không khí học tập bớt căng, bằng phương pháp nhẹ nhàng: “Học mà chơi, chơi mà học” như vẫn thường nghe nói. Không chỉ là như thế. Lí thuyết giáo dục hiện đại cho rằng chơi là hoạt động cốt lõi của học tập ở trẻ. Chơi không chỉ là động lực của sáng tạo mà còn là phương thức học tập cơ bản (David Elkin) . Trẻ học qua chơi.
Cái triết lý chơi là phương thức học tập phù hợp tốt nhất với trẻ được anh lặng lẽ thực hiện trong suốt quá trình dạy học của mình. Lớp toán của anh bao giờ cũng vui, không chỉ vì anh có lối pha trò hóm hỉnh, mà còn vì thầy trò như đang chơi trò khám phá những điều kỳ diệu từ những con số, góc hình. Những giờ toán của anh mang đầy đủ tính chất của “cuộc chơi”: Tò mò, hứng thú và khoái cảm nghệ thuật. Chả thế mà cô con gái sợ toán của tôi sau khi qua đủ các “lò” luyện với các thầy nổi tiếng đã rút ra kết luận: “Con chỉ học được bác Khải thôi. Mà bác dạy toán nhưng toàn lấy ví dụ văn, dễ hiểu và thật vui. Học toán như chơi, mà như được học cả văn, học làm người”. Nhờ thế mà nó hết nỗi “sợ” toán và thi đỗ chuyên ngữ với điểm toán ngoạn mục khiến nhiều bạn “không tin được, dù đó là sự thật”!
Cũng cách dạy như chơi ấy, anh làm công tác giáo dục với vai trò chủ nhiệm các lớp toán chuyên. Thầy Phạm Lê Hùng kể: “Tôi cảm nhận rất rõ những tình cảm của học trò lớp toán giành cho thầy chủ nhiệm của chúng, dù trong giờ sinh hoạt thứ hai đầu tuần thầy chẳng mấy khi lên lớp, chỉ ngồi đọc báo và hút thuốc ở phòng hội đồng. Những lúc gần thầy nhất là những lần 2 lớp Văn, Toán đi cắm trại. Thầy đi cùng lớp chủ nhiệm nhưng đến nơi là tìm chỗ nằm đọc báo, đọc sách để lũ học trò muốn làm gì thì làm. Nhớ nhất là lần đi Cúc Phương ô tô bị sa lầy phải ở thêm một đêm trong rừng lạnh ngoài dự kiến; một lần khác, ô tô cũng trục trặc... Những lúc như thế cũng không thấy thầy làm gì, cứ để học sinh tự xoay sở”. Với một người sống nhân hậu, luôn nghĩ cho người khác như thầy Khải, chắc chắn đó không phải là thái độ vô tâm. Đó là cách thầy trao quyền tự chủ cho học sinh được tự do “chơi”, phát triển kĩ năng tương tác, làm việc nhóm, kiểm soát bản thân và giải quyết vấn đề . Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, việc can thiệp của người lớn khi không cần thiết làm gián đoạn và thui chột tư duy độc lập sáng tạo cùng niềm vui khám phá của trẻ. “Thầy Khải được nhiều học sinh coi như "một người bạn lớn". Và đấy là điều đáng tự hào nhất của một người thầy mà rất ít thầy cô giáo có được. Nó đáng quý hơn tất cả mọi danh hiệu mà xã hội có thể ban tặng cho một người thầy” (Phạm Lê Hùng).
Chơi để học và “vui chơi giữa đời”
Vợ anh và bạn bè cùng học kể anh nổi tiếng “chơi” từ thuở sinh viên. Lên lớp với mỗi cuốn vở nháp và chẳng mấy khi ghi chép, mà bài thi toán của anh bao giờ cũng đạt điểm cao với những cách giải hay, độc đáo khiến thầy, bạn phải trầm trồ, thán phục. Anh giành nhiều thời gian và đam mê cho bóng đá và là một cầu thủ cừ khôi khoa toán đại học Vinh thời ấy. Có liên quan gì để đường bóng càng hay thì anh giải toán càng “siêu” hơn! Cũng nhờ tài “chơi” ấy mà anh làm xiêu lòng cô gái đẹp nhất khoa văn, dòng hoàng tộc, sau thành vợ của anh - chị Lê Khắc Chân Như. Cách sống “như chơi” giúp cuộc sống của anh chị qua mọi thời đoạn khó khăn của đất nước và gia đình như nhẹ nhàng hơn. Như cái lần anh vượt hàng trăm cây số từ nơi công tác qua phà Bến Thủy, chỉ được ở bên chị mấy tiếng rồi lại trở về ngay, để động viên khi chị sinh đứa con đầu lòng. Như chuyến thăm vịnh Hạ Long, anh cười tươi cõng chị lên núi, trêu chị bằng cách đọc “chế” câu của gương thần: “Xưa kia bà đẹp nhất trần/ Bây giờ tỉ đứa tỉ lần đẹp hơn...”!
Cuộc đời, với anh cũng là một cuộc rong chơi. Có thể vì thế chăng, mà dù có chông gai, thăng trầm, sướng khổ, vui buồn, nó vẫn trở nên nhẹ nhàng. Trong bom đạn chiến tranh thời sơ tán, có được chậu nước quý như vàng, anh sẵn sàng nhường và bưng đến tận nơi cho các bạn gái rửa mặt. Thời hòa bình, học sinh Hồ Đình Duẩn đoạt giải quốc tế, nhưng không thể vào đại học ngay mà lên đường làm nghĩa vụ quân sự, anh đạp xe theo tiễn mà mắt đỏ hoe. Bao nhiêu tiền thưởng giải bạc, giải vàng, anh giành cho các cuộc gặp mặt, vui cùng bè bạn. Cái mà người đời quan tâm như lương thưởng, danh hiệu, tiếng tăm... thì anh lại chẳng màng. Anh chẳng bao giờ đòi hỏi quyền lợi, cũng không chịu làm hồ sơ cho các danh hiệu chiến sĩ thi đua hay giáo viên dạy giỏi... Lẽ vô thường tự nhiên trong từng ứng xử cuộc đời của anh.
Học trò đã không nhầm khi nhận ra “trái tim hoàng tử” sau bộ “da” xù xì của anh. Bề ngoài anh chẳng có vẻ thư sinh "thanh niên Hà Nội", cũng chẳng giống thầy giáo "khuôn vàng thước ngọc" cho lắm. “Cao to, đen hôi”, ngang tàng, phá cách với quần bò, áo phông, hút thuốc như ống khói, dốc chén cạn bầu khi có "bạn hiền"... Ghét và yêu với anh cũng rất rõ ràng như ông Ngư, ông Tiều của cụ Đồ đất Ba Tri "Ghét đời Kiệt Trụ mê dâm. Để dân đến nỗi sa hầm, sẩy hang...". Khí khái như Lý Bạch từng "an đắc tồi mi chiết yêu sự quyền quý", nhưng anh lại là người thầy rất bình dị, gần gũi, tận tụy với học trò, là "lãnh tụ" tình cảm và tinh thần của đại gia đình; giành những tình cảm hết sức đặc biệt cho những người thân. Có dịp tụ họp, đãi đằng em út, cháu con là anh vui lắm. Tết nào anh cũng bắt chị gói nhiều bánh chưng, và anh vui mừng chia sẻ cho những người thân. Chu đáo, chí tình với bạn bè. Nhưng "chảnh" thế và “phớt” thế, mà cũng cực kì "văn hiến", "thanh lịch", đích thực “Tràng An” khi anh nhất mực giữ lễ với thầy, với bạn. Trao đổi công việc với thầy giáo cũ Văn Như Cương, có thể dùng điện thoại, nhưng anh bảo: "Thầy đã già rồi. Mình là học trò, phải đến tận nhà, không thể nói qua điện thoại như thế được...".
Chúng tôi lên đường, một ngày tháng 2 lạnh giá còn hương vị tết, anh chở chị bằng chiếc xe phân khối lớn, vượt cầu Long Biên sang để "mang cho nó cái bánh ăn cho đỡ nhớ"...Vậy mà, tôi đã không thể về, để tiễn đưa anh trong chuyến đi xa nhất đời, chuyến đi vào miền mây trắng... Nhớ anh, nhớ người thầy đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng các thế hệ học trò, trong các con tôi. Nhớ một người đã “vui chơi giữa đời” bằng lối chơi rất đẹp - “fair play”. Trong cuộc viễn du này, anh nhẹ nhàng như mây, bởi anh không còn gì ân hận khi đã sống tốt lành như thế. Học trò, để tiếp nối anh, học những bài toán của anh, phải học cách “chơi” và “chơi đẹp” của anh, như cách nói của Mã Tồn về Tư Mã Thiên hai ngàn năm trước.
