Với cái nhìn của một nhà nghiên cứu sinh học và tiến hóa tâm huyết, Dawkins đưa chúng ta đi qua những chương sách mà ở trong đó, bản chất và hành vi của các loài động vật phong phú được mô tả hết sức sinh động. Những mối quan hệ trong xã hội của những loài động vật được phân tích dưới góc độ khoa học một cách thú vị và sắc sảo. Và đặc biệt - quan hệ giữa gen và vật chủ của nó, quan hệ giữa gen và các bản sao của nó, cùng với quan hệ giữa gen này và gen khác - cũng được đưa ra ánh sáng, được phân tích hết sức tỉ mỉ. Từ quan điểm lấy gen làm trung tâm, Richard Dawkins cho rằng tính vị kỷ có thể chính là mô hình của văn hóa nhân loại.
“Gen vị kỷ” là một tác phẩm kinh điển khá đồ sộ. Những ví dụ được ông đưa ra vô cùng thú vị và phong phú, từ những con chim thiên đường đực sử dụng bộ lông rực rỡ để quyến rũ những con cái đến những băng đảng hoạt động ngầm trong những góc tối của thành phố Chicago - tất cả đều hứa hẹn sẽ mang đến cho độc giả khoảng thời gian đọc thú vị cùng những góc nhìn mới - về thế giới sinh vật - và một phần nào đó, về bản ngã sinh học/ xã hội của chính những con người chúng ta.
Từ sau lần xuất bản lần đầu tiên đến nay, “Gen vị kỷ” đã được dịch ra hơn 25 ngôn ngữ, được tạp chí The Guardian đưa vào danh sách 100 cuốn sách phi hư cấu hay nhất (2016), và được bình chọn là một trong những cuốn sách khoa học có ảnh hưởng nhất mọi thời đại trong dịp kỷ niệm lần thứ 30 Giải thưởng Sách Khoa học Royal Society, sánh cùng các tác phẩm của Charles Darwin và Isaac Newton (2017).
Xin giới thiệu tới bạn đọc một số trích đoạn trong cuốn sách này của Richard Dawkins.
KINH NGHIỆM CỦA GEN
Gen vị kỷ là gì? Nó không chỉ là một đoạn vật chất đơn thuần trên DNA. Cũng như trong dung dịch nguyên thủy, nó là tất cả các bản sao của một đoạn DNA cụ thể, được phân bố trên khắp thế giới. Nếu chúng ta tự cho phép mình nói về gen như thể chúng có mục đích một cách có ý thức, luôn tự đảm bảo rằng chúng ta có thể chuyển loại ngôn ngữ thông dụng của mình ngược trở lại thành thuật ngữ tương ứng bất kỳ lúc nào, thì chúng ta có thể đặt ra câu hỏi: Một gen vị kỷ đơn lẻ đang cố gắng làm gì? Nó đang cố gắng gia tăng số lượng trong vốn gen. Cơ bản là nó làm điều này bằng cách giúp lập trình các cơ thể nó đang trú ngụ để tồn tại và sinh sản. Điểm mấu chốt là gen cũng có khả năng giúp các bản sao của chính nó đang tồn tại trong các cơ thể khác tại cùng thời điểm. Nếu vậy, hiện tượng này tuy có vẻ như là tính vị tha của cá thể nhưng nó xuất phát từ sự vị kỷ của gen.
Gen thật sự có tác động đa chiều. Trên lý thuyết, mỗi gen có thể đưa đến một dấu hiệu bên ngoài nhìn thấy được như làn da nhợt nhạt, hàm râu xanh hoặc bất cứ thứ gì dễ nhìn thấy và có xu hướng đối xử tốt với các cá thể mang những dấu hiệu đó.
Cơ thể sống là những cỗ máy được lập trình bởi các gen có khả năng sinh tồn. Các gen tồn tại đến ngày nay đã sinh tồn được trong những điều kiện nhìn chung là đặc trưng cho môi trường sống của loài đó trong quá khứ. Vì vậy, “ước tính” giữa tổn thất và lợi ích thường dựa vào những “kinh nghiệm” quá khứ, giống như quá trình đưa ra quyết định ở con người vậy. Tuy nhiên, trong trường hợp này kinh nghiệm mang một ý nghĩa đặc biệt, đó là kinh nghiệm của gen, hay chính xác hơn là những điều kiện mà gen tồn tại được trong quá khứ (bởi vì gen cũng cho các cỗ máy sống khả năng học tập, nên ta có thể nói rằng việc đánh giá lợi - hại cũng có khi do kinh nghiệm cá thể). Miễn là điều kiện sống không thay đổi quá mạnh, các đánh giá thường sẽ đúng, và trung bình thì các cỗ máy sống sẽ đưa ra quyết định đúng. Nếu các điều kiện thay đổi hoàn toàn, các cỗ máy sống sẽ đưa ra quyết định sai lầm và gen của chúng sẽ phải trả giá. Tương tự, con người thường đưa ra quyết định sai nếu dựa vào thông tin cũ, lỗi thời.
Quy tắc “đối xử tốt với bất cứ thành viên nào trong loài gặp được” có thể có giá trị tích cực trong sinh tồn. Điều này có nghĩa là một gen làm cho cá thể sở hữu thiên về việc tuân theo quy tắc này thì có thể trở nên đông đảo hơn trong vốn gen. Đây có thể là lý do tại sao tập tính vị tha thường xuyên được ghi nhận trong các bầy khỉ hoặc các đàn cá voi. Cá voi và cá heo sẽ bị chết chìm nếu không được hít thở không khí. Người ta thấy rằng khi cá voi con và những con cá voi bị thương không thể bơi lên mặt nước thì những con khác trong đàn sẽ cứu và dìu chúng lên. Không biết là cá voi có cách nào để biết đâu là họ hàng của mình không, nhưng có thể vấn đề này không quan trọng. Có thể tổng xác suất tìm thấy họ hàng trong đàn cá voi là rất cao nên hành động vị tha trở thành có giá trị. Tình cờ là cũng có ít nhất một câu chuyện đã được xác thực về việc cá heo hoang dã cứu sống người bị chìm. Đây có thể được xem là sự nhầm lẫn do thói quen khi thực hành quy tắc cứu giúp đồng loại bị chìm của loài cá heo. Theo quy tắc đó, “định nghĩa” về thành viên trong đàn gặp nạn có thể là: “Một cái gì dài dài đang vùng vẫy và bị ngạt thở gần mặt nước”...
HIỂU ĐƯỢC NGUYÊN TẮC
Thực vật có thể trả thù, và điều này rõ ràng là vô thức. Cây sung ngọt và loại ong của cây sung này cùng có mối quan hệ hợp tác thân thiết. Quả sung mà bạn ăn không thực sự là một loại quả. Có một cái lỗ bé xíu ở phần đuôi của quả và nếu bạn đi vào trong lỗ này (để làm được như vậy bạn phải nhỏ như những con ong sung, mà chúng nhỏ xíu xiu: May mà chúng nhỏ tới mức bạn không thể nhận ra khi bạn ăn quả sung), bạn sẽ thấy hàng trăm bông hoa nhỏ bé xếp đầy vách của quả sung. Quả sung là một nhà kính không có ánh sáng cho những bông hoa, là một phòng thụ phấn bên trong. Và những kẻ duy nhất có thể làm công việc thụ phấn là những chú ong sung. Do vậy, cây sung được lợi từ việc chứa chấp những chú ong. Còn ở trong đó thì có gì cho những con ong? Chúng đẻ trứng trong vài bông hoa tí hon để rồi các ấu trùng lại ăn những bông hoa này. Chúng thụ phấn cho những bông hoa khác trong cùng một quả sung đó. Với con ong, “phản bội” có nghĩa là đẻ trứng lên quá nhiều bông hoa trong quả sung và chỉ thụ phấn rất ít. Nhưng cây sung “trả đũa” như thế nào? Cây sung sẽ không cho trái sung phát triển từ sớm. Vì vậy, tất cả con cháu của ong sung sẽ chết.
Ai cũng biết loài dơi hút máu thường hoạt động vào ban đêm. Không dễ dàng gì để chúng kiếm được một bữa ăn, nhưng nếu chúng tìm được, đó thường là một bữa linh đình. Khi bình minh ló dạng, vài con không may mắn trở về với cái bụng hoàn toàn trống rỗng, trong khi đó có những con khác đã tìm được một nạn nhân và đã hút thêm được một lượng máu dư thừa. Trong đêm tiếp theo, may mắn có thể đảo chiều. Vì vậy, dường như đây đúng là một trường hợp cho tính vị tha tương hỗ. Những con gặp may mắn vào một đêm nào đó, đôi khi, thực sự chia sẻ máu bằng cách ợ ra cho những người bạn ít may mắn của chúng. Những con dơi có tham gia vào chuyện này thường là những con thường xuyên đậu sát nhau - chúng có mọi cơ hội để tương tác với nhau nhiều lần.
Một nhà nghiên cứu đã tính toán thời gian cần để một con dơi đang no đủ đến khi bị đói đến chết, thời gian để một con dơi đói bị đói đến chết và tất cả những trường hợp trung gian. Điều này cho phép ông quy đổi máu thành số giờ kéo dài cuộc sống, một dạng tiền tệ. Cho dù việc cho máu làm tăng nguy cơ chết của con cho máu nhưng nguy cơ này nhỏ hơn cơ hội sống sót của con nhận máu. Và chúng ta khá chắc chắn khi kết luận rằng những con dơi thực sự thiên vị, chúng ưu tiên chia sẻ thức ăn cho bạn cũ hơn kẻ lạ từ một hang khác.
Điều cốt lõi mà học thuyết Darwin cung cấp cho chúng ta không phải là để đoán biết chi tiết về một sinh vật nào cụ thể. Nó cho chúng ta điều gì còn tinh tế và giá trị hơn: Hiểu được nguyên tắc. Câu chuyện về những con dơi không phải chỉ là một giọt máu đào hơn ao nước lã. Chúng nâng tầm các mối quan hệ huyết thống, từ đó tạo nên những sợi dây bền chặt về tình anh em “máu mủ” trung thành. Dơi hút máu có thể tiên phong cho một truyền thuyết hoàn toàn mới về sự chia sẻ và hợp tác lẫn nhau. Chúng có thể truyền đi những thông điệp tốt lành rằng, cho dù chịu sự điều khiển của các gen vị kỷ, những ai tử tế vẫn có thể chiến thắng.
