Đó là những việc vô cùng đơn giản, ví dụ như không ăn trưa tại bàn làm việc (nơi thực tế còn nhiều mầm bệnh hơn cả bệ xí!), để ví và túi xách cách xa mặt đất, hay khử trùng miếng xốp rửa chén... Thực tế, bạn không thể tránh tiếp xúc hoàn toàn với mầm bệnh. Nhưng bạn chắc chắn có thể giảm thiểu phơi nhiễm và tăng cường sức đề kháng của bản thân - từ từ từng bước một.
Xin lược giới thiệu một số trích đoạn trong cuốn "Đừng ốm" do Ban biên tập Tạp chí Prevention biên soạn, mới được xuất bản tại Việt Nam thời gian gần đây.
LÀM QUEN VỚI HỆ MIỄN DỊCH
Khi xét rằng một diện tích nhỏ bằng đầu kim có thể chứa đến 500 triệu rhinovirus - thủ phạm gây ra cảm lạnh thông thường - thì nói quả không ngoa, loài người đang hoàn toàn bị các vi sinh vật gây bệnh áp đảo. Chúng ta mà không mắc bệnh thường xuyên mới là chuyện phi thường và tất cả đều nhờ vào hệ miễn dịch.
Hệ miễn dịch giống như cơ quan mật vụ của mỗi cá nhân. Trong lúc bạn đang sinh hoạt bình thường, hệ thống này sẽ luôn để mắt đến virus, vi khuẩn và vi sinh vật gây bệnh. Khi phát hiện đối tượng khả nghi, chúng sẽ gọi hỗ trợ dưới dạng các tế bào miễn dịch đặc hiệu để bao vây và tiêu diệt mục tiêu. Và chúng hoạt động liên tục không ngừng nghỉ.
Phần lớn các mầm bệnh không đủ ranh ma để né tránh hệ thống tinh vi này. Tuy vậy, đôi khi cũng có một vài tên tránh thoát được khỏi vòng kiểm soát. Ví dụ, một virus có thể giả mạo thành một chất an toàn hay ẩn trong hoặc giữa các tế bào hồng cầu. Nếu chúng là tác nhân lạ, hay nói cách khác hệ miễn dịch chưa bao giờ gặp chúng trước đây, rất có khả năng những mầm bệnh này có thể xâm nhập vào cơ thể mà không bị phát hiện.
Đôi khi, chính bản thân hệ miễn dịch cũng hoạt động không tốt. Chế độ ăn, lối sống, bệnh tật và tuổi tác cũng ảnh hưởng lên nó. Bạn không thể nào thay đổi được tuổi tác (dù rất muốn), nhưng có thể làm rất nhiều việc để cải thiện và tăng cường hệ miễn dịch, hàng phòng thủ chắc chắn nhất trước bệnh tật, giúp bạn xua đuổi mầm bệnh đi nơi khác.
Cơ thể, tại bất kỳ thời điểm nào, cũng chịu sự tấn công của vô số mầm bệnh. Chúng thường cố xâm nhập vào bên trong con người chúng ta qua những vết cắt và vết xước nhỏ trên da, hay qua các đường tự nhiên như đường thở. Một khi đã xâm nhập được, mỗi tác nhân lại có cách gây bệnh riêng. Tuy vậy, đừng quá lo lắng: Hệ miễn dịch của bạn luôn sẵn sàng ứng phó.
Điều tuyệt vời nhất của hệ miễn dịch có lẽ là khả năng phân biệt giữa bạn (những tế bào của chính bạn) và thù (virus, vi khuẩn...). Mỗi tế bào đều mang các thụ thể đặc trưng, cho phép hệ miễn dịch nhận diện chúng là tế bào của cơ thể. Những vật chất không mang thụ thể đặc trưng được gọi là kháng nguyên. Việc không có các thụ thể đặc trưng sẽ thu hút sự chú ý của hệ miễn dịch, và nhanh chóng gặp phải sự kiểm duyệt của các bạch cầu. Các tế bào bạch cầu được phân thành nhiều loại, mỗi loại có một chức năng riêng. Một số loại chuyên phát hiện và tiêu diệt các vật thể ngoại lai, trong khi các loại khác tạo nên kháng thể đặc hiệu đối với chúng. Nếu và khi một kháng nguyên quay trở lại, kháng thể sẽ nhanh chóng phản ứng và tiêu diệt chúng.
Hệ miễn dịch còn được trang bị một mạch giao thông riêng trong cơ thể, hay còn gọi là mạch bạch huyết. Đây là hệ thống mạch trải rộng đến tất cả các tế bào của cơ thể giống như mạch máu. Điểm khác biệt duy nhất chính là mạch bạch huyết vận chuyển dịch bạch huyết - phương tiện vận chuyển chính của bạch cầu - thay vì máu.
Xuyên suốt hệ thống mạch bạch huyết là các tuyến và hạch bạch huyết, nơi dự trữ bạch cầu và sản xuất dịch bạch huyết. Vì vậy, dù các vật thể lạ xâm nhập cơ thể ở đâu, bạch cầu đều nhanh chóng có mặt trước khi bất kỳ thương tổn nào được gây ra.
Virus là vật ký sinh có kích thước siêu nhỏ gồm vật chất di truyền là ADN hoặc ARN và vỏ protein. Virus xâm nhập tế bào khỏe mạnh để sinh tồn và tăng sinh. Để làm rõ hơn về hoạt động của hệ miễn dịch, chúng ta hãy cùng theo dõi cách một virus cúm cố gắng thoát bàn tay của hệ miễn dịch - một việc cần làm trước khi có thể gây bệnh cho con người.
Đầu tiên, đương nhiên, nó cần phải xâm nhập được vào cơ thể. Con đường dễ dàng nhất là qua mũi và họng, những phân tử virus thông qua việc người bệnh hắt hơi hay ho sẽ bay trong không khí, và được bạn hít vào. Sau khi xâm nhập, chúng sẽ tìm kiếm một tế bào khỏe mạnh để đóng chiếm, nhằm phát triển và nhân lên.
Tuy vậy, ngay lập tức cơ thể chúng ta sẽ phản ứng lại. Giả sử virus xâm nhập thông qua đường mũi. Bằng cách đó, chúng đã kích thích một hồi chuông báo động của hệ hô hấp, khiến cho đường thở tăng cường tiết dịch để chặn virus. Sau đó các lông chuyển nằm dọc đường thở sẽ đẩy đờm ra khỏi phổi. Điều này kích thích phản xạ hắt hơi hoặc ho, cho phép đẩy virus ra khỏi cơ thể hoàn toàn.
Tế bào lympho T mang tính chọn lọc hơn một chút. Những tế bào bạch cầu nhỏ bé nhưng mạnh mẽ này được trang bị các thụ thể đặc hiệu với từng loại kháng nguyên. Nếu có loại virus nào bị thụ thể nhận diện, tế bào lympho T sẽ ngay lập tức báo động để các tế bào miễn dịch khác lao đến đánh úp phần tử khả nghi. Một số tế bào lympho T khác - hay còn gọi là tế bào T trợ giúp, hỗ trợ trong việc định hướng và vận hành phản xạ miễn dịch. Chúng kết hợp chặt chẽ với các tế bào lympho B để tạo ra hỗn hợp kháng thể đặc hiệu cho virus. Các tế bào lympho T khác - tế bào tiêu diệt tự nhiên T, có khả năng loại bỏ bất kỳ tế bào nhiễm bệnh nào.
Cả tế bào lympho T và lympho B đều có trí nhớ siêu việt. Một khi gặp một vật thể chưa bao giờ đương đầu, chúng sẽ ghi nhớ đặc điểm di truyền để nhanh chóng nhận diện và tấn công nếu chạm trán lần sau. Đây chính là cơ chế hình thành miễn dịch tập nhiễm. Vaccine cũng hoạt động theo nguyên tắc tương tự: Đưa một lượng nhỏ vi sinh vật (hoặc phần hợp chất độc) gây bệnh vào cơ thể để kích thích sản sinh ra kháng thể chống lại mầm bệnh, nếu lần tiếp theo chúng cố gắng tấn công bạn.
Dù chúng ta đã nghiên cứu rất nhiều về hệ miễn dịch, nhưng vẫn còn vô số kiến thức cần phải tìm hiểu thêm. Ví dụ, vì sao đôi khi chúng lại làm loạn lên và coi những thứ vô hại như phấn hoa là kháng nguyên? Làm thế nào chúng ta có thể sử dụng và định hướng khả năng phòng vệ mạnh mẽ của hệ miễn dịch để chống lại cả các bệnh không phải là bệnh truyền nhiễm? Đó là những câu hỏi lớn mà lời giải có thể được viết thành một (hay thậm chí là vài) cuốn sách. Nhưng với chúng ta, điều quan trọng nhất vẫn chỉ xoay quanh vấn đề: Hệ miễn dịch là bức tường bảo vệ tốt nhất khỏi cảm lạnh, cảm cúm cùng các mầm bệnh khác, và chúng ta hoàn toàn có thể duy trì nó ở trạng thái chiến đấu mạnh mẽ nhất, chỉ bằng cách tự chăm sóc bản thân. Và chúng tôi sẽ hướng dẫn bạn!
Bác sĩ James Beckerman, chuyên gia tim mạch của WebMD, bác sĩ tim mạch tại Viện Tim mạch Công giáo và là tác giả của The Single Pound Solution (Giải pháp giảm cân). Là một bác sĩ và một người cha của hai bé đang trong độ tuổi đi nhà trẻ, bác sĩ Beckerman mỗi ngày đều phải đối mặt với vô vàn virus và vi khuẩn. Đây là cách mà ông vẫn dùng để bảo vệ bản thân trước mầm bệnh: Cán bộ y tế luôn ở trong một vị thế đặc biệt, họ phải giữ bản thân khỏe mạnh, cho bệnh nhân và cho cả chính họ. Để giữ sức khỏe, tôi cố gắng ngủ thật nhiều (đương nhiên là ngoài ca trực), tập thể dục thường xuyên và uống cà phê điều độ. Là cha của hai đứa trẻ khiến mọi việc càng không dễ dàng - chưa nói đến số mầm bệnh chúng mang về mỗi ngày từ nhà trẻ. Chúng tôi luôn cố gắng đảm bảo lũ trẻ rửa sạch tay đồng thời tránh xa thùng tã và thùng rác, những nơi có nguy cơ nhiễm bệnh cao. Tuy vậy, khi con ốm, chúng tôi không thể hạn chế tiếp xúc với các con được, thế nên chúng tôi cố gắng tăng cường hệ miễn dịch của bản thân. Tại nơi làm việc, tôi luôn rửa tay và dùng dung dịch rửa tay ở ngoài phòng bệnh. Tôi cũng nhận ra ống nghe có thể mang nhiều mầm bệnh như nút bấm trong thang máy, vậy nên tôi thường xuyên làm sạch ống nghe của mình. Tôi luôn mặc áo choàng và đeo găng khi tiếp xúc với các bệnh nhân nặng, kể cả chỉ là tiếp xúc thông thường. Và không thể không nhắc đến việc tiêm phòng cúm cùng tầm quan trọng của nó với cán bộ y tế, trẻ em cũng như tất cả mọi người.
TỐI ƯU THỰC HÀNH VỆ SINH CÁ NHÂN
Chúng tôi không có ý làm bạn sợ đâu, nhưng trên người bạn lúc nào cũng nhung nhúc vi khuẩn đấy. Khi các chuyên gia tại Viện Nghiên cứu Sức khỏe Quốc gia Mỹ xem xét lấy mẫu từ 20 vị trí khác nhau trên da, họ đã xác định được đến 205 chi vi khuẩn khác nhau.
Cẳng tay là nơi sinh sống của khoảng 44 loài vi khuẩn, trong khi có khoảng 19 loài khác trú ngụ phía sau tai bạn. (Chắc hẳn đó là lý do mà mẹ bạn luôn bắt bạn rửa sạch sau tai).
Cách mà bạn phản ứng với những mẩu tin tức này sẽ tiết lộ rất nhiều về cách bạn sẽ thích ứng với mầm bệnh ngập tràn mọi nơi, ngay cả khi phải đối mặt với mùa cảm cúm tiếp theo hay sự bùng phát của một dịch bệnh không rõ nguyên nhân. Dù có cố gắng đến đâu, bạn cũng không bao giờ trốn tránh hoàn toàn khỏi các mầm bệnh. Đầu tiên, số lượng của chúng hoàn toàn áp đảo chúng ta. Hơn thế nữa, chúng cũng vô cùng cứng đầu và dai dẳng, chúng đã có mặt trên Trái đất khoảng hơn 250 triệu năm - rất, rất lâu trước loài người.
Công bằng mà nói, những vi sinh vật đồng hành cùng chúng ta cũng không hoàn toàn tệ lắm. Thực tế, sự sống của loài người cũng phụ thuộc rất nhiều vào chúng. Lấy Lactobacillus acidophilus làm ví dụ. Chúng cư ngụ trong dạ dày của chúng ta, hỗ trợ cho quá trình tiêu hóa và hoạt động của hệ miễn dịch. Tảo lam (hay còn gọi là vi khuẩn lam), thường được tìm thấy ở biển, giúp tạo ra khí oxy cho quá trình hô hấp. Loài nấm Arbuscular mycorrhiza giúp thực vật hấp thụ chất dinh dưỡng từ đất - và khi thực vật trở thành thức ăn, những chất dinh dưỡng đó sẽ là của chúng ta.
Kể cả virus cũng có những điểm hữu dụng riêng: Chúng rất quan trọng trong việc nghiên cứu các phương pháp điều trị mới. Các nhà khoa học sử dụng nhiều loại virus để tiêu diệt vi khuẩn có hại, khám phá các liệu pháp gen, và nhân bản ADN.
Vì vậy, kể cả khi bằng cách nào đó bạn có thể sống trong một môi trường hoàn toàn vô khuẩn, điều này cũng chưa hẳn đã tốt. Nhưng mặt khác, bạn đương nhiên cũng không mong những thói quen của mình tạo điều kiện cho virus, vi khuẩn và những mầm bệnh lúc nào cũng chờ chực xâm nhập, đồng thời gây bệnh cho mình cũng như những người xung quanh.
Bạn có biết?
Nếu bạn đi ra ngoài với mái tóc ướt nhẹp, bạn sẽ bị ốm
Chỉ tóc ướt sẽ không làm bạn mắc bệnh, theo lời bác sĩ Erika Schwartz, giám đốc y tế của trang web www.healthandprevention.com. Tuy vậy, tóc ướt kết hợp với không khí lạnh sẽ làm suy yếu hệ miễn dịch, khiến bạn dễ dàng nhiễm virus và vi khuẩn. Một bí quyết là làm ấm các chi, nhất là phần đầu chi - sẽ giúp tăng cường hệ miễn dịch.
Mặc dù y học chưa thể chỉ ra mối liên hệ trực tiếp giữa việc để đầu ướt đi ra ngoài với bất kỳ nguy cơ sức khỏe nào, bạn cũng vẫn không nên làm như vậy. Như bác sĩ Schwartz đã nói: “Tại sao cứ phải mạo hiểm trong khi việc sấy tóc chỉ mất có vài phút?”
Máy bay thực ra còn bẩn hơn nhà vệ sinh công cộng
Máy bay không được vệ sinh thường xuyên, và cũng theo bác sĩ Erika Schwartz, số lượng virus và vi khuẩn trên một xentimét vuông theo nghiên cứu là vô cùng khủng khiếp. Khi đi máy bay, bạn cần cẩn trọng để mầm bệnh cũng không tiện thể đi nhờ luôn trên cơ thể bạn. Hãy rửa tay thường xuyên, lau chỗ ngồi và kệ đặt đồ ăn bằng giấy khử trùng.
Còn đây là chia sẻ của chuyên gia Jill Benson - tiếp viên hàng không hãng United Airlines: Với hệ thống tuần hoàn không khí kín, không gian bó hẹp, những dãy ghế và khay thức ăn, máy bay là một trong những nơi công cộng mang nhiều mầm bệnh nhất. Mọi người thi thoảng bay đi công tác hay du lịch là một chuyện, nhưng những tiếp viên hàng không như tôi lại phải thường xuyên tiếp xúc với đủ loại vi sinh vật trong khi làm việc. Dù chỉ có thể tránh mầm bệnh được ở một mức độ nào đó, tôi tin là mỗi hành động dù nhỏ đều có tác dụng. Đầu tiên, tôi thường xuyên rửa sạch tay. Một số tiếp viên tôi biết mang găng tay cao su mỏng trong khi phục vụ ăn uống và thu dọn rác. Tôi cũng dùng găng tay, nhưng thường chỉ khi tiếp xúc với người ốm. Khi thu gom cốc, tôi không bao giờ chạm vào phần miệng. Một số hành khách sử dụng khẩu trang trong khi bay, và điều đó cũng giúp bảo vệ mọi người xung quanh. Ngoài việc tránh tiếp xúc với virus và vi khuẩn nhiều nhất có thể, tôi cũng cố gắng hết sức để chăm sóc bản thân. Tôi ngủ đủ, ăn uống điều độ và tập thể dục thường xuyên. Dù cảm thấy rằng mình có thể làm thêm nhiều điều khác để bảo vệ bản thân, nhưng nói chung những biện pháp này cũng có hiệu quả rồi.
Khi bạn nói chuyện điện thoại, rất, rất nhiều virus và vi khuẩn cũng lén lút tham gia
Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng điện thoại di động và máy tính bảng mang rất nhiều vi khuẩn - bao gồm cả tụ cầu, vi khuẩn gây ra nhiễm trùng da, và salmonella, vi khuẩn gây viêm nhiễm đường tiêu hóa. Nếu bạn cho rằng vỏ bảo vệ bằng da có thể bảo vệ được điện thoại thì hãy nghĩ lại đi: Lớp bảo vệ đó tạo ra càng nhiều rãnh để mầm bệnh sinh sôi. Để cuộc gọi được sạch sẽ, hãy lau chùi điện thoại vài lần một tuần bằng khăn lau diệt khuẩn.
Túi xách, vali và balo có thể bẩn chẳng kém gì đế giày
Cứ thử nghĩ mà xem: Bạn thường đặt chúng lên sàn nhà vệ sinh, quầy hàng, thậm chí cả lên vỉa hè và đường phố. Vì thế, hãy giữ chúng cách xa bất kỳ thứ gì có thể lại gần mũi hay miệng của mình, theo như bác sĩ chuyên khoa nội Sue DeCotiis khuyến cáo. “Khi có khách đến nhà chơi, tôi ngay lập tức sẽ yêu cầu họ để túi xách hay vali lên giá ngoài hành lang”, bà chia sẻ.
Virus cảm lạnh rất khỏe
Bác sĩ cấp cứu mới nghỉ hưu Kathleen Handal, là tác giả cuốn The American
Red Cross First Aid & Safety Handbook (Sổ tay Sơ cấp cứu an toàn của Hội Chữ
thập đỏ Hoa Kỳ) và chủ tịch của www.dochandal.com. Bà chia sẻ: “Có hơn 200 loài virus gây cảm lạnh có thể sống sót hơn ba tiếng đồng hồ trên da của bạn, cũng như các bề mặt khác như tay nắm cửa, điện thoại di động và mặt bàn”. Do đó, nếu một người bị cảm cúm chạm vào tay nắm cửa và bạn cũng bước qua lối đó trong vòng vài giờ sau, chính bạn cũng đang mở lối để mầm bệnh bước vào mình.
Xúp gà là bài thuốc dân gian chữa cảm lạnh và cúm tốt nhất
Dù xúp gà không chắc là có khả năng tiêu diệt virus, tuy vậy nó vẫn được coi là bài thuốc chữa cảm cúm phổ biến trên thế giới, nên hẳn phải có gì đó đặc biệt đằng sau năng lực chữa lành này.
Bác sĩ Margaret Lewin là phó giáo sư ngành Y học lâm sàng Đại học Cornell, giám đốc y tế của Cinergy Health cho hay: “Một vài năm trở về trước, một người Israel đã sáng chế ra chiếc chén ăn xúp có thiết kế khá thú vị: Có vòi vòng lên trên, khiến cho hơi nước xộc thẳng vào mũi khi uống. Tôi cho rằng ích lợi đến từ chính nhiệt độ và hơi nóng của xúp. Ngoài ra đây cũng là một nguồn bổ sung chất đạm rất tốt. Thêm vào đó, xúp gà có dạng lỏng và bạn rất cần đảm bảo không bị mất nước khi ốm”.
