“Thăng Long tứ trấn” nghĩa là 4 ngôi đền linh thiêng, bảo vệ và che chở cho mảnh đất Thăng Long xưa. Kinh thành Thăng Long từ thời Lý đã là một thành thị lớn, được giới hạn bởi các vòng thành bao quanh. Trên đường bao ấy được người xưa đắp cao làm phòng thành cản giặc và cũng là đường đê chống lũ lụt, ở mỗi phía được xây một ngôi đền thờ thần bảo vệ từng mặt cho kinh thành. Đồng thời đây là những vị trí huyết mạc, mảnh đất thiêng, nơi hội tụ linh khí để bản bảo cho kinh thành luôn ở thế rồng bay lên, thịnh vượng. Các vị thần này trấn giữ xung quanh kinh thành Thăng Long, do đó đền thờ các vị được gọi là “Thăng Long tứ trấn”.
Trấn Nam - Đền Kim Liên
Đền Kim Liên ở số 148 phố Kim Hoa, phường Phương Liên, quận Đống Đa. Đền được dựng ở trên một gò đất cao, từ sân lên nghi môn phải qua hệ thống 9 bậc như ở hệ thống cửa điện Kính Thiên trong thành Hà Nội, gợi rằng đây là nơi ngự của vị thần được xếp ngang với vua ở chốn cửu trùng. Phía trước là sân rộng qua cổng với hai cột đồng trụ cao vút vuông thành sắc cạnh nhìn ra chỗ nở của một lạch nước là nơi tụ thủy - tụ phúc.
Trong đền còn lưu giữ 39 đạo sắc phong của thời Lê và Nguyễn cho Cao Sơn đại vương, chứng tỏ sự quan tâm đặc biệt của các triều đình phong kiến xưa. Đền Kim Liên hiện còn lưu giữ một tấm bia quý cao hơn 2.5m, khắc bài văn Cao Sơn Đại Vương thân từ bi minh tính tự (Bài minh và bài văn bia đền thần Cao Sơn đại vương) soạn năm Canh Ngọ niên hiệu Hồng Thuận thứ 3 tức năm 1510. Cao Sơn đại vương là một trong số trăm con của Lạc Long Quân và Âu Cơ, đã từng giúp Sơn Tinh đánh thắng Thủy Tinh, đầu thế kỷ XVI lại giúp vua Lê dẹp loạn giữ yên ngai vàng. Cao Sơn đại vương hay Tản Viên sơn thánh là vị thần núi vốn gốc vùng đất tổ, gắn với buổi bình minh của dân tộc, khi đất nước thực sự phát triển trong kỳ nguyên độc lập thì thần được rước về kinh thành.
Trấn Tây - Đền Voi Phục
Đầu lối vào đền có tượng hai con voi quỳ, và do đó nhân dân quen gọi là đền Voi Phục, nhưng còn gọi theo tên làng sở tại là đền Thủ Lệ, hoặc gọi theo tên vị thần được thờ là đền Linh Lang.
Đền Voi Phục ở 306B phố Kim Mã, phường Ngọc Khánh, quận Ba Đình. Đền dựng trên đất làng Thủ Lệ xưa, trên một gò đất thấp nhìn xuống hồ rộng. Nơi đây vốn là một vườn hoa tự nhiên có cây cối um tùm cùng soi bóng mặt hồ. Chính cảnh vật hoang sơ ấy lại như hội tụ linh khí đất trời, tạo nên một vẻ huyền bí ở ngay nơi thắng cảnh. Các vua nhà Lý thường tổ chức lễ hội Nam Sơn vạn thọ mừng sinh nhật mình ở vùng đất này.
Sử sách ghi lại rằng Đền Voi Phục được xây dựng vào năm 1065 thờ Linh Lang đại vương, con của một cung tần nhà Lý đi tắm hồ Dâm Đàm (Hồ Tây) bị giao long quấn mà hoài thai 14 tháng sinh ra. Vua Lý Thánh Tông đưa về trại Thủ Lệ nuôi dưỡng. Khi đất nước bị quân Tống xâm lược, Linh Lang xin vua một con voi rồi cưỡi đi đánh giặc. Thắng giặc rồi, ngài về lại Thủ Lệ, không bao lâu mắc bệnh, rồi hóa thành con giao long bò xuống hồ biến mất. Vua phong cho Linh Lang là Đại vương, sai lập đền thờ tại nơi ở cũ với chức danh Thượng đẳng thần.
Đền xưa vốn dựng từ thời Lý, các thời sau đều được tu sửa. Năm 1947 thực dân Pháp sau khi tái chiếm Hà Nội, đã mở rộng ra vùng ngoại vi, đánh lên Sơn Tây, nhân đó đốt trụi đền Voi Phục. Năm 1953 dân làng Thủ Lệ dựng lại đền, sau ngày thủ đô giải phóng đền còn được tu sửa nhiều lần, nhất là từ ngày đất nước đổi mới. Tuy nhiên cho tới nay, đền Voi Phục vẫn có quy mô khiêm tốn, các nếp nhà còn đơn sơ và nhỏ nhoi, nhưng cái đẹp của nó là sự gọn gàng, bình dị dưới những tán cây cổ thụ.
Trấn Bắc - Đền Quán Thánh
Đền Quán Thánh hay còn gọi là quán Trấn Vũ ở góc đường Thanh Niên và đường Quán Thánh, bên hồ Trúc Bạch nhìn ra Hồ Tây. Đền thờ vị thần có nguồn gốc phương Bắc, liên quan tới Đạo giáo là Huyền Thiên Chân Vũ hiển linh ở nước Nam, ngay từ buổi dựng nước đầu tiên đã giúp vua Hùng đánh giặc, giúp dân trừ tà ma và chống hạn.
Đền được xây dựng từ thời Lý, các thời sau đều có gia cố, thậm chí làm mới, ngày nay về kiểu thức kiến trúc thuộc thời Nguyễn. Đền còn giữ được một số hiện vật của thời Lê trung hưng.
Khuôn viên đền khá rộng, đầu thế kỷ XX còn soi bóng được xuống hồ Tây, nay mặt trước đền là một vườn hoa nhỏ mà về văn hóa lại như cái cầu chuyển tiếp từ đền xuống mặt hồ không bị hẫng hụt. Trong sân đền có nhiều cây muỗm cổ thụ chẳng những che phủ các mái nhà mà còn tạo một không gian xanh, sạch đẹp. Hiếm có một công trình kiến trúc văn hóa có được vẻ đẹp ngoại thất như đền Quán Thánh. Từ mép đường Thanh Niên, những cột đồng vút cao và sau đó là tòa nghi môn kiêm gác chuông, tất cả tạo một vẻ cổ kính giữa phố phường hiện đại. Vào sân đền, vườn cây cổ thụ lại được bổ sung bằng những chậu hoa cây cảnh và đặc biệt là hòn non bộ gia công khéo léo đã tạo ra một thế giới thần tiên.
Kiến trúc chính của đền gồm hai tòa bái đường và chính điện. Những tòa nhà này được dựng ở nửa sau thế kỷ XIX với bộ khung thanh thoát, nhiều hình chạm điêu luyện phủ khắp các vách gỗ mặt tiền làm cho kiến trúc trở nên nhẹ nhàng và vui tươi. Di vật trong đền ngoài bia đá, chuông và khánh đồng còn có nhiều đồ thờ tạo một không khí thâm nghiêm mà ai vào thăm cũng phải kính cẩn. Đặc biệt có pho tượng Huyền Thiên Chân Vũ bằng đồng đen, đúc liền khối, ở thế ngồi cao hơn 3m, chu vi tới 8m, nặng 4 tấn, thể hiện một đạo sĩ tóc xoã, mặt vuông, một tay bắt quyết một tay chống thanh gươm có rắn quấn quanh tì lên lưng rùa.
Trấn Đông - Đền Bạch Mã
Đền Bạch Mã ở số 76 phố Hàng Buồm, xưa thuộc phường Hà Khẩu, trên bờ sông Hồng cạnh cửa sông Tô Lịch, ở phía đông kinh thành, là nơi thờ thần Long Đỗ với tước hiệu Quảng Lợi Bạch Mã đại vương. Thần Long Đỗ tức thần núi Long Đỗ còn gọi là núi Nùng, nơi rốn của con rồng Thăng Long, là điểm kết tụ khí thiêng sông núi kinh thành.
Đền Bạch Mã có từ năm 866, được xây dựng sớm nhất trong hệ thống Tứ Trấn, qua thời gian luôn được tu bổ sửa chữa. Ở thời Trần, quân Nguyên xâm lược nước ta, đốt phá thành Thăng Long nhưng lửa không cháy đến đền. Thời Lê trung hưng đền được trùng tu và dân địa phương được triều đình miễn các nghĩa vụ với nhà nước để tập trung chăm sóc di tích. Bộ mặt kiến trúc chính của đền còn đến ngày nay là thuộc thời Nguyễn, quy mô có thu hẹp, song từ nghi môn đến giải vũ và nhà phương đình, rồi đại bái, thiêu hương và cung cấm đã tạo một tổng thể khép kín thâm nghiêm.
Thăng Long tứ trấn không chỉ là những di tích lịch sử mà nơi đây còn là biểu tượng của đời sống tâm linh và văn hoá của người Việt. Thăng Long tứ trấn tạo nên vẻ đẹp độc đáo của thành Thăng Long xưa, về một không gian tâm linh kết hợp chặt chẽ với việc xây dựng kinh thành qua các triều đại.
