Từ cuối tháng 9, Trung tâm y tế dự phòng huyện Nam Trà My đã báo cáo về 7 học sinh trường tiểu học Trà Vân, có triệu chứng sốt, sưng hạch cổ và giả mạc ở hầu họng, ăn uống khó khăn... Viện Pasteur Nha Trang xét nghiệm 10 mẫu dịch hầu họng (có 3 người nhà học sinh) và ngày 5.10 thông báo cả 7 học sinh đều dương tính với trực khuẩn BH.
Các em ở độ tuổi 8 - 12, đều ở thôn 1, 2 và 3 xã Trà Vân, phát bệnh rải rác từ 27.9 đến 3.10. Có 6 ca điều trị tại BV Nam Trà My, đáp ứng thuốc tốt; riêng em Hồ Bảo Ph, SN 2009, phát bệnh ngày 27.9, vào BV Nam Trà My sáng ngày 29.9, ngày 1.10, bệnh trở nặng, phải chuyển tỉnh rồi BV Sản - Nhi Đà Nẵng trong ngày, đã tử vong do biến chứng viêm cơ tim ngày 3.10.
Cũng ở Quảng Nam, tháng 4.2017, BV huyện Tây Giang tiếp nhận 3 ca bệnh BH, trong đó, cháu Zơrâm Mai Nhất B, 7 tuổi, ở thôn Zrượt, xã Ch’ơm. Sau 3 ngày phát bệnh, cháu mới đến BV huyện, phải chuyển BV khu vực miền núi phía Bắc Quảng Nam rồi BV Sản - Nhi Đà Nẵng.
Ngày 30.4 cháu tử vong với chẩn đoán BH biến chứng viêm cơ tim, nhiễm trùng, nhiễm độc nặng. Xác minh lại, cháu mới tiêm DPT (phòng BH, ho gà, uốn ván) lần 1, khi 18 tháng tuổi. Hai cháu Poloong Thị Đ và Poloong Th, 7 tuổi, cùng ở thôn ARoi, xã Gari qua khỏi được đều có lý lịch tiêm chủng không đầy đủ!
Tháng 1.2017, cũng ở Tây Giang, 2 học sinh trường THPT Tây Giang tử vong do BH, khảng định bằng xét nghiệm của Viện Pasteur Nha Trang. Thời điểm này phát hiện 5 ca bệnh, 3 ca chữa trị khỏi.
Cháu Bling B, 17 tuổi, ở thôn A Un, xã A Vương, phát bệnh từ ngày 24.12.2016, do thi học kỳ I rồi nghỉ Tết dương lịch không đi khám, ngày 4.1.2017 mới đến BV Tây Giang khi đã khó thở, phải đặt nội khí quản và chuyển viện nhưng tử vong trên đường. Cháu Zơrâm S, 17 tuổi, ở thôn A Rầng 1, xã A Xan, phát bệnh ngày 2.1, đến ngày 7.1 mới đến BV Hoàn Mỹ, Đà Nẵng, rồi BV Đà Nẵng, tử vong ngày 9.1.
BH không phát dịch lớn mà chỉ là dịch tản phát (số mắc ít), nhưng tỉ lệ tử vong rất cao. Tháng 7.2015, xã Phước Lộc, huyện Phước Sơn, Quảng Nam có 13 ca bệnh, 3 ca tử vong trong 10 ngày là các em Hồ Văn Q, 16 tuổi, Hồ Thị V, 17 tuổi và chị Hồ Thị N, 28 tuổi; ông Hồ Văn X 45 tuổi vẫn mắc...
Cuối tháng 6 và tháng 7.2016, hai xã Thuận Lợi và Thuận Phú, huyện Đồng Phú, Bình Phước có ổ dịch, 55 người ho, sốt, khó thở. Ba ca tử vong dương tính với BH có diễn tiến xấu rất nhanh. Cùng vào viện ngày 24.6, thì 29.6, cháu Thị L, 12 tuổi, tử vong; ngày 30.6, đến Điểu Tr, 18 tuổi; ngày 8.7 đến anh Nguyễn Trường H, 24 tuổi, do biến chứng viêm cơ tim cấp, dù đã chuyển về Viện Nhiệt đới, TPHCM rồi BV Chợ Rẫy.
Viện Pasteur, TPHCM cho biết ngoài 3 ca tử vong nói trên, ở Bình Phước có 29 trường hợp mắc “hội chứng amidan”, trong đó có 4 mẫu xét nghiệm dương tính với BH. Bệnh lây lan nhanh nên có gia đình nhiều người mắc. Em Điểu V, 15 tuổi, lây từ một bệnh nhân tử vong, lây sang cha là Điểu H, 36 tuổi và em gái, hai người đều bị biến chứng viêm cơ tim cấp nhưng may mắn qua được.
Từ tháng 2 - 9. 2015, có 5 ca bệnh BH ở huyện K’Bang, Gia Lai; bé trai 13 tuổi tử vong, chỉ tiêm một mũi vacxin. BH mắc rải rác từ năm 2012 ở 4 huyện của Gia Lai...
Triệu chứng bệnh và biến chứng nguy hiểm
Trực khuẩn Corynebacterium diphtheriae gây bệnh BH có độc lực rất mạnh. Hyppocrates là người mô tả bệnh đầu tiên và người Tây Ban Nha hài hước gọi là “kẻ treo cổ - El garatillo”, gồm các thể bệnh:
Thể mũi: chảy nước mũi một hay hai bên, lẫn máu, hôi; đôi khi loét môi trên; thành trong mũi có giả mạc (màng màu trắng ngà, dai; là mô chết do độc tố của vi khuẩn); triệu chứng toàn thân nhẹ; thường mắc ở trẻ còn bú. Thể hầu họng - amidan (70%): sốt nhẹ, 38 - 38,50 C; trẻ bỏ ăn, bất an; có giả mạc sau 1 - 2 ngày, lan dần từ amidan ra vòm khẩu cái; hạch cổ to, có khi cổ sưng phù (dấu hiệu “bạnh cổ bò”).
Thể thanh quản: giả mạc từ khẩu cái lan xuống thanh quản, bít một phần đường thở, làm khó thở có tiếng rít và co lõm hố thượng đòn, khoang liên sườn; giọng khàn do thanh quản viêm, phù; tiếng ho ông ổng. Giả mạc lớn ở thanh quản - nơi đường hô hấp trên hẹp nhất - là nguy cơ tử vong do bịt đường thở (trong khoảng 7 - 10 ngày).
Biến chứng nguy hiểm là giả mạc lan rộng và viêm cơ tim cấp do vi khuẩn tiết độc tố vào máu. Khi giả mạc lan từ thanh quản xuống khí, phế quản sẽ bịt hoàn toàn đường thở, không mở khí quản sẽ tử vong nhanh chóng...
Viêm cơ tim làm tiếng tim mờ hoặc như tiếng ngựa phi, loạn nhịp tim, rung nhĩ, ngoại tâm thu (một nhịp tim nhanh xen giữa hai nhịp, không có máu được đẩy đi), nhịp nhanh thất, rung thất, phân ly nhĩ - thất... 10 - 25% ca bệnh biến chứng viêm cơ tim, tử vong 50 - 60%; có thể xuất hiện từ những ngày đầu hoặc vào tuần 4 - 6; có thể xảy ra cả ở bệnh thể nhẹ nhưng chậm dùng kháng độc tố BH.
Biến chứng thần kinh (nếu có) thường muộn, từ tuần 3 - 7 (có khi ngay tuần đầu): Liệt màn hầu hai bên gây khó nuốt và sặc; liệt cơ vận động nhãn cầu làm nhìn mờ và lác; liệt cơ hoành gây viêm phổi hoặc suy hô hấp; liệt các chi hoàn toàn (hiếm gặp); hầu hết biến chứng thần kinh hồi phục hoàn toàn sau nhiều tuần, nhiều tháng.
Khi đang sốt, BH là một trong vài bệnh hiếm hoi có triệu chứng mạch - nhiệt phân ly: Sốt hoặc sốt cao nhưng mạch chậm hoặc rất chậm (do độc tố của vi khuẩn). Thông thường khi tăng 10C (tính từ 36,50C, đo ở nách khi không sốt), mạch tăng 10 nhịp.
Nguy cơ từ không tiêm phòng
BV TƯ Huế thống kê, chết do BH ở Việt Nam là 8,3%. Tử vong trên thế giới không thay đổi trong 50 năm qua: 5 - 10%, cao nhất là 20% với trẻ dưới 5 tuổi và người lớn trên 40 tuổi. Với chương trình tiêm chủng mở rộng, bệnh hiện còn lưu hành ở vùng sâu, xa, kinh tế khó khăn, người dân không tiêm chủng, không hiểu biết về bệnh, cho là nhẹ khi đau họng, thấy có người chết mới hoảng sợ đi khám và còn không ít người cúng trừ ma, chuyển chỗ ở!
Những địa phương có bệnh BH hoàn toàn không tiêm hoặc tỷ lệ tiêm chủng thấp, ví dụ thôn 8B, xã Phước Lộc, Quảng Nam (nói trên), hầu hết là đồng bào Bh’noong, trước vụ dịch 2015 là thôn “trắng” tiêm chủng. Ba năm trước vụ dịch 2016 ở Đồng Phú, Bình Phước, huyện này tiêm chủng cao nhất chỉ 54%, trong khi yêu cầu phải trên 95%.
Khi đang dập dịch ở Thuận Lợi và Thuận Phú thì hai xã Đồng Tiến, Tân Lợi, cùng huyện lại có ca bệnh BH ở đồng bào S’tiêng với tỉ lệ tiêm chủng rất thấp. Năm 2015, Gia Lai chỉ tiêm được 86%. Không tiêm và tiêm chủng không đủ nên 17 tuổi, thậm chí 45 tuổi vẫn mắc BH, như các ca nói trên và rất lo ngại nguy cơ BH quay trở lại. Bên cạnh, nước bạn Lào tỉ lệ tiêm chủng BH rất thấp; tháng 6 - 11.2015, 6/17 tỉnh (hầu hết giáp ta) có dịch với 600 ca bệnh; mỗi năm Lào có khoảng 500 ca BH!
BH lây truyền dễ dàng qua đường thở hoặc tiếp xúc với dịch tiết từ mũi, họng bệnh nhân hoặc người lành mang trùng khi ho, hắt hơi; lây nhanh ở nơi đông dân hoặc vệ sinh kém... Thường xuyên rửa tay bằng xà phòng; che miệng khi ho, hắt hơi; vệ sinh mũi, họng hàng ngày; hạn chế tiếp xúc với người mắc bệnh hoặc nghi ngờ; nhà ở, nhà trẻ, lớp học thông thoáng, sạch sẽ, đủ ánh sáng là cách phòng bệnh tốt. Khi nghi ngờ mắc bệnh BH phải cách ly và đưa đến cơ sở y tế để được khám, điều trị kịp thời; nghỉ ngơi tuyệt đối để tránh gánh nặng cho tim.
Một điều rất khó hiểu là Viện Pasteur Nha Trang đã sản xuất được kháng độc tố bạch hầu - thuốc chữa BH không thể thiếu - từ rất lâu, nhưng hiện ít ca bệnh nên không còn sản xuất!?
