Nếu Di sản Thế giới Machu Picchu - một trong bảy Kỳ quan Thế giới mới, là biểu tượng quen thuộc và nổi tiếng nhất của cường quốc Inca, thì ruộng bậc thang Moray lại là một kiệt tác khiến người ta chóng mặt theo nghĩa đen cũng như chóng mặt vì các suy tưởng bất ngờ nhất.
Cú xoay compa ngoạn mục của người khổng lồ
Nằm cách thành phố Cusco - thủ đô văn hóa và tế lễ của đế chế Inca, nay là thành phố di sản của nước Cộng hòa Peru - 50km về hướng tây bắc, kiến trúc ruộng bậc thang Moray làm chúng tôi sững sờ. Khâm phục rồi khoa chân múa tay ngạc nhiên. Nó tròn một cách kỳ lạ. Giới say mê du lịch của thế giới dùng các cụm từ: “Sân bay tròn của người Inca”, “Tác phẩm của người ngoài hành tinh”, “Nhà hát ngoài trời Hy Lạp cổ đại”, “Đấu trường La Mã ở châu Mỹ” để mô tả công trình trác tuyệt này.
Qua một khu cổng soát vé hết sức thân thiện, tôi nhận cái vỗ vai của anh bạn Peru da ngăm đen. “Chúc vui với sự ngạc nhiên lớn” - anh ta nói tiếng Bồ Đào Nha xởi lởi. Tôi nghiệm ra, có lẽ, 100% số du khách đến Peru, đều tìm hiểu, chiêm bái, thăm ngắm một cái gì đó nhất định phải liên quan đến Vương triều Inca. Thế nên, vé tham quan, bản đồ tham quan là một tờ giấy in đẹp gấp nhỏ, bạn mua một lần dùng cho cả hệ thống. Qua mỗi cửa, mỗi xóm làng, mỗi di sản, mỗi tàn tích, kể cả các lối mòn hay các ruộng rẫy sâu hoắm bên dãy Andes - xương sống vùng Nam Mỹ, nhân viên soát vé chỉ việc bấm một lỗ vào đúng vị trí vẽ hình cái di sản mà họ đang canh giữ. Ví dụ, đến thăm ruộng bậc thang Moray, thì tại phần vẽ bản đồ và in ảnh Moray, anh chàng hay chị chàng gác cổng sẽ bấm một lỗ vào đó. Chỗ nào chưa bị bấm lỗ, bạn vô tư đi mà thưởng ngoạn. Có anh bấm nhầm lỗ cho tôi, anh ta bèn lấy bút đỏ khoanh vào chỗ nhầm, ngoằng bút ra lề, viết thêm chữ “lỗ bấm nhầm”; và bấm tiếp vào cái lỗ “bấm đúng”.
Đoàn du khách rồng rắn đi, khu ruộng cổ đông khách đến mức, bạn chụp ảnh kỹ quá là sẽ bị ý nhị đủn đi. Quả là danh bất hư truyền. Từ trên đỉnh núi, có thể thấy ít nhất 6 thung lũng ruộng bậc thang Moray. Hệ thống ruộng nào cũng tròn xoe hoặc hình e-líp hoàn hảo điệu đà. Rất ngộ nghĩnh. Khu ruộng tròn nổi tiếng nhất sâu tới 150m, chia làm gần chục cấp thang từ đỉnh núi xuống đáy của thung lũng. Mỗi vòng tròn ở một độ sâu khác nhau. Vòng nào cũng tròn xoe, tròn tít, tròn như có người khổng lồ vừa cắm một compa và vẽ xoáy một cái rất điệu nghệ. Rồi đất đá bị bóc đi mượt mà. Như có máy tiện của thợ mộc hay có bàn xoay của thợ gốm vừa nặn nên các hình tròn rồi nắn nót đặt chúng xuống.
Thế giới từng biết đến các kỳ quan ruộng bậc thang sửng sốt ở Trung Quốc, Philippines hay Việt Nam. Có nhiều tạp chí du lich danh tiếng bầu chọn 7 công trình ruộng bậc thang đẹp nhất thế giới mà Việt Nam ta có góp mặt ruộng “nấc thang dẫn lên mây trời” Sa Pa. Ruộng bậc thang Banaue của Philippines cách Thủ đô Manila hơn 300km về phía Bắc đảo Luzon đã có từ 2.000 năm, trải trên diện tích hơn 10.000km2; và nếu duỗi kéo thẳng các bờ thửa của hệ thống ruộng này ra thì nó... dài tới nửa vòng trái đất. Ruộng bậc thang kỳ vĩ của Trung Quốc, nhìn từ trên cao, nó như ngàn vạn sợi dây xanh dài vô tận uốn éo, chằng chịt, rối mù đến ngoài sức tưởng tượng. Nó là sức lao động và sự sáng tạo từ nghìn đời của người sở tại. Xuất phát sâu xa của nó là sự gào réo của cái dạ dày. Do địa hình dốc, người ta phải phân tầng bậc cho ruộng của mình ra để giữ nước, đồng thời để phân chia lãnh địa cho từng nông hộ (tránh tranh chấp). Dần dà, miếng cơm manh áo được nâng tầm lên thành di sản vật thể và cả phi vật thể.
Nhưng, với ruộng bậc thang Moray của người Inca thì khác hẳn. Ruộng tròn xoe chứ không vắt vẻo nhì nhằng uốn lượn như phần còn lại của thế giới. Và có lẽ, cái nông sản trồng được từ ruộng Moray không chỉ đem bỏ vào dạ dày trực tiếp của các con dân đế chế ấy. Mà nó gián tiếp làm ra các sản phẩm nông nghiệp lẫy lừng của lục địa Nam Mỹ. Cụ thể, giới khoa học nhận định, ruộng bậc thang Moray là một "trạm nghiên cứu" các giống cây trồng của người Inca. Họ đã thiết kế để “trạm nghiên cứu” đón hướng gió, hướng nhận ánh mặt trời dưới chân dãy Andes rất tài tình. Để rồi, giữa các thửa ruộng tưởng như vói tay sờ thấy nhau kia, nhiệt độ chênh lệch tới 15 độ C ở cùng một thời điểm! Các vùng tiểu khí hậu của "trạm nghiên cứu" này, có chỗ giống ở đỉnh núi cao vài nghìn mét, có chỗ giống vùng canh tác ven biển, có chỗ được vận chuyển đất đai nơi khác về làm cho nó giống một lãnh thổ xa xôi mà người Inca cần nghiên cứu để cho ra đời giống cây trồng phù hợp. Có lẽ vì lãnh thổ của họ quá rộng, nên nông sản buộc phải vô cùng phong phú theo mỗi phân vùng thời tiết, thổ nhưỡng, thậm chí cả phong tục tập quán của “con dân”. Từ đó, giúp cho ra đời nhiều giống ngô và giống khoai tây nổi tiếng.
Hiện nay, nhân loại tiến bộ phải thừa nhận: Peru có tới 150 giống ngô và hơn 4.000 giống khoai tây. Chúng tôi ăn những bữa cơm cùng nông dân ở Juliaka, Puno, Lima hay Cusco (tên các thành phố lớn của Peru), đều được mời rất nhiều loại khoai tây cùng trên một mâm. Màu tím, màu trắng, màu vàng, mỗi loại hình dáng một khác. Có loại giống củ khoai môn ở ta, nó dài và có vảy, chứ không phải khoai tây thông thường. Được biết, xuất phát của “quê hương” các giống hoa lan, các giống khoai, ngô “độc lạ” này, đều từ Trạm nghiên cứu nông nghiệp Moray.
Nói theo ngôn ngữ hiện đại, từ xửa xưa, các chuyên gia người Inca đã tìm ra các khu “nhà kính” với thổ nhưỡng, nhiệt độ khác nhau trong cùng một khu ruộng bậc thang tròn để thử nghiệm giống má.
Bạn có cảm giác mình lạc bước vào một hành tinh nào khác, với các công trình kỳ bí mà công năng của nó, sau khi người ta dày công nghiên cứu rồi cũng chỉ có thể đoán mò được như trên thôi. Chứ câu trả lời chí lý đích thị nhất, có lẽ vẫn nằm trong màn sương bí ẩn của dãy Andes vời vợi. Trong hầu hết các bức ảnh mà bạn chụp ở các ruộng bậc thang của di sản Moray, xa xa đều có các dãy núi tuyết cao vòi, óng ánh sáng. Trong khi, nắng ở Moray cứ chang chang, rực rỡ. Bản thân khí hậu trong vùng đã phân chia với độ chênh lệch cao. Lại thêm, sự chọn địa thế, sự “điều chỉnh cao tay” với hướng gió, hướng mặt trời; sự mang thêm đất thịt ở nơi khác về; việc dẫn thủy nhập điền tài tình, khiến cho “trạm nghiên cứu nông nghiệp cổ” này trở thành giống như các vùng điều hòa độc lập trên một chiếc ô tô rất to. Như các khu nhà kính khác biệt hoàn toàn được khiêng lại gần nhau, hội tụ trong một thung sâu 150m, tất cả các vách ngăn của chúng không chỉ trong suốt mà còn thật sự vô hình (vì cổ xưa thời Inca từ thế kỷ 13 thì làm gì có kính!).
"Tòa nhà 50 tầng" rơi xuống thung lũng di sản cổ
Độ sâu của ruộng Moray là 150m, tức là có thể thả xuống đó một tòa nhà 50 tầng, thì tầng 50 mới chạm mặt đất. Quan sát kỹ, giữa các tầng đều có lối đi lên xuống thông nhau. Người Inca đã xây các trụ đá nhỏ, đơn lẻ, cắm như các đầu mấu vào thân ruộng, để người ta đặt từng bước chân vào đó mà đi lên đi xuống. Điều ngạc nhiên lớn, là dù sâu hoăm hoắm, tròn vành vạnh, to lớn đến chóng mặt từ đỉnh trời mây trắng toát xuống đến vực sâu lòng phễu như thế; nhưng người Inca đã làm thế nào đó, mà đến tận bây giờ, bao năm qua, các ruộng bậc thang hầu như không hề bị ngập nước. Vậy, nước mưa chảy đi đằng nào? Nếu để cái bát hay cái bể khổng lồ trong trời mưa, sẽ đầy tràn ngay. Đằng này cái bát tròn xoe sâu 150m, thả lọt tòa nhà 50 tầng, không thấy lỗ ống cống nào cả. Các nhà khảo cổ tìm ra câu trả lời như sau: Các “giáo sư” nông nghiệp và kiến trúc sư người Inca đã chọn ra một thung lũng đất đá rất xốp, có hệ thống kẽ thoát nước tuyệt vời. Nước mưa, suốt hàng nửa thiên niên kỷ qua, nếu không bất thường thì Moray không bao giờ ngập. Người ta cũng đặt vấn đề, dưới cái sự xốp đó, có khi còn một hệ thống mương dẫn ngầm, đưa nước ra một lỗ hổng, một dòng sông ngầm toang hoang nào đó chăng?
Cũng có ý kiến phản biện lại: Với truyền thống thờ thần Mặt trời và vô số vị thần vĩ đại khác của mình, biết đâu, người Inca lại chẳng xây dựng “nhà hát Hy Lạp”, “đấu trường La Mã”, “các vòng tròn của người ngoài hành tinh” này để thực hiện... nghi thức hiến tế? Ở nhiều khu tàn tích khác, đều có bàn đá phẳng, nhẵn, dùng để sát sinh các loài vật thiêng, lấy máu hiến tế thần linh. Các vòng tròn là đường hành lễ vĩ đại? Bởi Cusco là trung tâm thần thánh và lễ bái của vương triều Inca mà.
Cuộc tranh biện về công năng của ruộng tròn Moray chưa bao giờ kết thúc. Chỉ có một điều ai cũng thấy rõ: Biến đổi khí hậu đã khiến công trình vĩ đại và bí ẩn này đứng trước nguy cơ bị hủy hoại rất đáng báo động. Cụ thể, vào năm 2010, lượng mưa cao bất thường trút xuống Moray làm ruộng bậc thang tròn bị ngập nghiêm trọng. Đây là điều mà nhiều trăm năm qua chưa bao giờ người ta ghi nhận được. Đá, gỗ, rồi đất đầm lầy từ nhiều nơi được mang về (đất mượn) đã bị mưa to bất thường làm vỡ sụt. Các nhà bảo tồn phải gia cố khung gỗ, đắp lại các mảng vỡ bở một cách cực kỳ thận trọng. Khi mà các câu hỏi về quy trình tạo tác, công năng, vật liệu, cấu kiện của đại công trình Moray khiến cả loài người trân trọng vinh danh rồi ngạc nhiên này còn đang là bí ẩn, thì sự trùng tu là phải hết sức... dò dẫm. Nếu cứ với tốc độ thay đổi cực đoan chưa từng có của khí hậu toàn cầu như hiện nay, chưa biết điều gì đang chờ đợi “thung lũng thần thánh” sâu tới 150m mà lại kết cấu hình phễu không lối thoát nước này. Đấy là chưa kể, với sức hút của một thỏi nam châm di sản kỳ vĩ và cổ xưa đến từ một nền văn mình rực rỡ đã lụi tàn Inca, lâu nay, lượng du khách quá tải đang góp phần đe dọa sự tồn vong của cả một vùng cổ tích Moray. Chính phủ Peru từng khống chế lượng khách vào Machu Picchu, cấm các tour “mạnh mẽ” kiểu bay trực thăng khám phá, có lẽ, giờ đây cũng phải kiên quyết coi việc bảo tồn cho muôn đời các tác phẩm trác tuyệt Moray này là trên hết. Nó phải cao hơn “con gà đẻ trứng vàng” du lịch.
Trong mây mù dãy Andes vời vợi, trong trắng xóa núi tuyết nhìn xuống Moray, vẫn còn bao điều thách thức sự hiểu biết của chúng ta. Và dường như, vì thế nên ruộng bậc thang tròn độc nhất vô nhị kia càng trở nên quyến rũ.
