Khác biệt về tôn chỉ, mục tiêu
Xét về mục tiêu tôn chỉ của tổ chức, Công đoàn nước ta, theo Luật Công đoàn, là tổ chức của giai cấp công nhân và người lao động, đại diện cho họ để trước hết là “chăm lo bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng” của mọi người lao động trong mọi thành phần kinh tế. Cùng với đó, Công đoàn còn “tham gia vào quản lý nhà nước, quản lý kinh tế xã hội, tham gia thanh tra, kiểm tra, giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước, tổ chức, đơn vị, doanh nghiệp; tuyên truyền, vận động người lao động học tập nâng cao trình độ, kỹ năng nghề nghiệp, chấp hành pháp luật, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa”.
Tôn chỉ, mục tiêu bảo vệ quyền và lợi ích của thành viên Công đoàn được nêu hàng đầu là điểm khác biệt khi so sánh với tôn chỉ của các hội đoàn khác, thường chú trọng vào việc tập hợp, tổ chức động viên các thành viên tham gia vào hoạt động có ý nghĩa chính trị - xã hội và vì sự nghiệp chung.
Theo đó, quan tâm thường xuyên đến lợi ích kinh tế cụ thể của đoàn viên là chức năng hàng đầu của Công đoàn. Cũng vì thế, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nhấn mạnh: “Công hội chú trọng mặt kinh tế hơn, Đảng chú trọng mặt chính trị hơn” (Hồ Chí Minh Toàn tập, NXB CTQG, H.1995, tập 2, tr.303). Trong điều kiện kinh tế thị trường hiện nay, khi thị trường sức lao động ở Việt Nam đang định hình và dần thể chế hóa, hiển nhiên còn nhiều tranh chấp, xung đột giữa người lao động và người sử dụng lao động, để thực hiện tôn chỉ này, nỗ lực của Công đoàn, nhất là công đoàn cơ sở tại các thành phần kinh tế ngoài nhà nước, cần rất nhiều tri thức, kinh nghiệm và nhiệt tình của người cán bộ công đoàn và sự ủng hộ của người lao động. Làm được như vậy, Công đoàn sẽ tự tạo ra sức hấp dẫn trực tiếp và to lớn với quần chúng của mình.
Xét về tiêu chí kết nạp thành viên của tổ chức, Công đoàn là tổ chức duy nhất coi tiêu chí những người hiện đang lao động (cán bộ, công chức, viên chức, công nhân và những người lao động đang làm việc trong các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp) là đối tượng vận động và thu nạp vào tổ chức của mình. Các tổ chức chính trị - xã hội khác lại theo những căn cứ riêng, chẳng hạn như Mặt trận Tổ quốc Việt Nam hướng tới tập hợp “các tổ chức chính trị, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội…” và “các cá nhân tiêu biểu trong các giai cấp, tầng lớp xã hội, dân tộc, tôn giáo của người Việt Nam ở trong nước và nước ngoài”. Hội Phụ nữ Việt Nam hướng tới giới phụ nữ, hoặc Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh lại lấy những người có độ tuổi từ 16 - 30 làm những tiêu chí về đối tượng vận động. Còn Hội Cựu chiến binh Việt Nam lại lấy quá trình đã tham gia một nghề nghiệp đặc biệt - những người từng tham gia sự nghiệp bảo vệ tổ quốc, gồm 9 đối tượng (Điều 4, Hội Cựu Chiến binh Việt Nam) để làm tiêu chí kết nạp hội viên.
Khác về nguyên tắc điều chỉnh
Xét về nguyên tắc điều chỉnh, so với nhiều hội khác (Hội Thanh niên, Hội Phụ nữ, Hội Cựu chiến binh) chỉ có Điều lệ, Công đoàn có cơ sở pháp lý cho tổ chức và hoạt động là luật. Cơ sở pháp lý này tạo điều kiện thuận lợi hơn cho hoạt động công đoàn và có mức độ ràng buộc chặt chẽ hơn với những đối tác liên quan. Tuân thủ Luật Công đoàn Việt Nam, phù hợp với đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước, theo đó, yêu cầu hiểu biết đối với người làm công tác công đoàn về Luật Công đoàn và những bộ luật liên quan tới lao động và quan hệ lao động cũng sâu rộng hơn và cao hơn. Trong bối cảnh hội nhập, Công đoàn nước ta còn phải tiếp hợp với nhiều điều luật, thông lệ quốc tế, thậm chí cả điều lệ của một số Cty… Cán bộ công đoàn giỏi ngày nay có thể có mức hiểu biết và khả năng vận dụng luật để tranh tụng về quan hệ lao động gần như luật sư.
Sắc thái tự nguyện gia nhập dường như là chung cho tất cả các hội đoàn, song nếu như tự nguyện, hiệp thương là nguyên tắc chung của Mặt trận, Hội Thanh niên, Phụ nữ thì với Công đoàn, bên cạnh tự nguyện, còn có nguyên tắc tập trung, dân chủ và dường như rõ nét hơn. Tính chất tập trung thể hiện qua hệ thống luật liên quan điều chỉnh quan hệ lao động; tính chất dân chủ thể hiện qua thỏa ước lao động tập thể, các kiến nghị của công đoàn viên và biện pháp thương lượng giữa đại diện công đoàn cơ sở với người sử dụng lao động một khi có khác biệt hoặc tranh chấp về quan hệ lao động. Trong nhiều trường hợp, phương thức dân chủ trực tiếp trong hoạt động công đoàn tỏ ra nổi trội và phổ biến hơn so với các hội đoàn khác.
Công đoàn cũng như các tổ chức chính trị xã hội khác trong hệ thống chính trị Việt Nam hiện nay, cùng có sứ mệnh chính trị với sự nghiệp chung của đất nước, dân tộc nhưng trước hết và chủ yếu được triển khai trên lĩnh vực kinh tế và các hoạt động dịch vụ sản xuất. Trên thực tế, hoạt động công đoàn đôi khi vẫn có tính phong trào, nhưng việc đóng góp tích cực vào hiệu quả sản xuất, kinh doanh và tác động thường xuyên giúp cho quan hệ lao động phát triển hài hòa, ổn định và tiến bộ trong các doanh nghiệp thì chỉ có Công đoàn với vai trò không thể thay thế của nó.
Những sắc thái riêng biệt đó vừa là yêu cầu đặc thù về tổ chức lại cũng là lợi thế trong hoạt động, nếu như người cán bộ công đoàn biết vận dụng để bảo vệ quyền và lợi ích của người lao động. Cũng vì vậy, không nên đánh đồng, hợp nhất hoặc cắt giảm kinh phí hoạt động… của Công đoàn trong bối cảnh quan hệ lao động còn khá phức tạp hiện nay.
