Từ đó, giải pháp mà Nghị quyết đã nêu ra là: “Đẩy mạnh công tác thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật về BHXH, BHYT; kịp thời phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm, nhất là các hành vi trốn đóng, nợ tiền BHXH, BHYT và các hành vi tiêu cực, gian lận để hưởng chế độ, trục lợi BHXH, BHYT”. Thế nhưng, các giải pháp xử lý hành chính, dân sự để thực hiện mục tiêu của Nghị quyết đến nay còn nhiều vướng mắc và tỏ ra thiếu hiệu quả.
Vướng mắc khi khởi kiện
Năm 2008, BHXH TPHCM là đơn vị đầu tiên khởi kiện Công ty Kwang Nam khi đó nợ 6,5 tỉ đồng BHXH của khoảng 2.000 công nhân. Sau đó, nhiều BHXH ở các tỉnh, thành tiếp bước. Thống kê của BHXH Việt Nam cho thấy các cơ quan BHXH đã khởi kiện 8.840 vụ, với số tiền DN nợ gần 6.000 tỉ đồng. Các cấp tòa án đã xét xử 3.986 vụ và số tiền thu về quỹ BHXH gần 980 tỉ đồng (16,3%).
Nhưng kể từ khi thực hiện Luật BHXH 2014 (có hiệu lực từ 1.1.2016), trách nhiệm khởi kiện DN nợ BHXH được giao cho tổ chức CĐ, thì vướng mắc bắt đầu nảy sinh. Tại tọa đàm trực tuyến với chủ đề “Gỡ vướng trong khởi kiện trốn đóng BHXH” do Cổng Thông tin điện tử Chính phủ tổ chức tháng 5.2017, Phó Chủ tịch Tổng LĐLĐVN Mai Đức Chính khi đó cho biết, đến giữa tháng 2.2017, đã có 11 LĐLĐ tỉnh, thành phố khởi kiện 77 DN nợ BHXH. Trong số 77 vụ, tòa án các cấp đã trả lại hồ sơ không thụ lý 17 vụ, với lý do không thuộc thẩm quyền của tòa, đây là tranh chấp lao động tập thể, chưa được giải quyết ở cấp UBND quận, huyện và không có giấy ủy quyền của tập thể NLĐ ủy quyền cho tổ chức CĐ. Từ đó đến nay, các vụ kiện DN nợ BHXH vẫn giẫm chân tại chỗ do vướng các thủ tục tố tụng và quan điểm xử lý.
Xử phạt nhiều, đóng phạt ít
Khi thông qua Luật BHXH năm 2014, Quốc hội đã trao cho cơ quan BHXH thêm quyền thanh tra chuyên ngành việc đóng và xử lý vi phạm pháp luật BHXH, BHTN, BHYT với mong muốn sẽ hạn chế, ngăn ngừa tình trạng nợ, trốn đóng BHXH kéo dài. Thế nhưng, việc xử phạt vi phạm hành chính của các cơ quan BHXH trên thực tế lại không được nhiều DN tuân thủ. Ông Nguyễn Duy Hiểu - Phó Giám đốc BHXH tỉnh Bình Dương - cho biết: Năm 2017, BHXH Bình Dương xử phạt 33 DN số tiền 2,2 tỉ đồng, số tiền DN đã nộp phạt là 438 triệu đồng (gần 20%); năm 2018, tổng số tiền xử phạt 37 DN là 2,6 tỉ đồng, số tiền DN đã nộp phạt là 381 triệu (trong đó có cả thu của DN xử phạt năm 2017 là 206 triệu đồng), tương ứng 14,6%, thấp hơn cả năm 2017. Còn tại TPHCM, năm 2018, cả UBND và BHXH TPHCM đã ban hành 134 quyết định xử phạt với tổng số tiền 10,4 tỉ đồng. Và thật đáng buồn, số tiền xử phạt chỉ thu được là 945 triệu đồng, bằng 9,08%.
Một giải pháp cũng từng được kỳ vọng đó là việc cưỡng chế thi hành quyết định xử phạt vi phạm hành chính theo Nghị định 166/2013/NĐ-CP, nhưng cũng không hiệu quả. BHXH tỉnh Bình Dương sau thanh tra chuyên ngành có thí điểm xác minh số dư trong tài khoản của DN để khấu trừ tiền xử phạt vi phạm hành chính. “Kết quả trả lời của các ngân hàng là số dư trong tài khoản DN rất ít (khoảng vài trăm nghìn đồng), nên giải pháp này không khả thi, vì DN nợ BHXH hầu hết là khó khăn về tài chính, hoạt động bằng vốn vay ngân hàng. Do đó các DN này luôn bị ngân hàng kiểm soát chặt chẽ, khi có nguồn tiền về ngân hàng sẽ trừ ngay vào vốn vay trước, số dư hầu như không có để khấu trừ cho cơ quan BHXH” - ông Hiểu chia sẻ.
Còn mức xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực lao động, BHXH quy định tại Nghị định 95/2013/NĐ-CP tối đa đối với người sử dụng lao động chậm đóng, đóng không đúng mức quy định, đóng không đủ số người thuộc diện tham BHXH, BHTN tối đa không quá 75 triệu đồng. Mức phạt này được nhiều chuyên gia cho rằng là quá thấp, không đủ sức răn đe đối với DN nợ hoặc trốn đóng BHXH hàng tỉ, thậm chí hàng chục tỉ đồng. Ông Cao Văn Sang - nguyên Giám đốc BHXH TPHCM, trong báo cáo năm 2016, đã nêu: “Nghiêm trọng nhất là tình trạng nợ tiền BHXH, BHYT, BHTN kéo dài có xu hướng tăng nhanh trong thời gian gần đây. Trong khi đó, các biện pháp ngăn chặn và xử lý vẫn không có gì mới. Các kết luận thanh tra, kiểm tra không có tổ chức nào cưỡng chế thi hành”. Chính vì thế, tình trạng DN nợ, trốn đóng BHXH vẫn kéo dài và chưa có tín hiệu dừng lại.
