Cúng giao thừa là nghi lễ quan trọng, quen thuộc của người Việt Nam trước khi Tết Nguyên đán chính thức bắt đầu.
Quan niệm từ xa xưa cho rằng, mỗi năm lại có các vị thần Hành binh, Hành khiển, Phán quan khác nhau được phái xuống để cai quản hạ giới. Cứ hết một năm, vị thần cũ sẽ bàn giao công việc cho vị thần mới. Chính vì vậy, cúng giao thừa được ngầm hiểu là lễ “tống cựu nghinh tân”, tiễn đưa những vị thần năm cũ và nghênh đón những vị thần mới.
Do công việc thị sát rất vội vã nên các vị thần không kịp vào bên trong mà chỉ ghé lại trước cửa nhà. Cũng từ đó, người Việt thường chuẩn bị 2 mâm cỗ trong lễ cúng giao thừa: 1 đặt trên bàn thờ gia tiên, 1 đặt ở ngoài cửa chính.
Bàn về nghi thức cúng giao thừa ngoài trời, Nhà nghiên cứu Văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ cho biết: “Giao thừa là thời điểm mà người ta tin rằng mỗi năm một lần các vị thần hành binh, hành khiển, phán quan phải thay đổi. Các vị thần đó được Ngọc Hoàng cử xuống để theo dõi, bảo vệ, trông nom, phán xử ở cấp độ các vùng, các làng, các thôn, các xóm. Cho nên họ phải đi rất nhiều không ai kịp vào một gia nào. Vì thế, người ta cúng và khấn ở ngoài trời.
Thứ nhất, người ta khấn thổ thần thổ địa đầu tiên, rồi đến thần đất nơi mà mình cư trú, sau đó là khấn bái tiễn các vị hành khiển, hành binh, phán quan hoàn thành nhiệm vụ năm trước và đón các vị hành khiển, hành binh, phán quan sẽ thực hành nhiệm vụ năm sau”.
Nhà Nghiên cứu Văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ cho biết thêm, để thực hiện nghi thức cúng giao thừa các gia đình thường chuẩn bị mâm lễ cúng gồm có xôi gà, bánh trái, hoa quả, rượu, nước, nhang đèn lên hương án rồi khấn vái với lòng thành tâm tiễn đưa các vị quan nhà trời đã cai quản nhà mình trong năm cũ. Đồng thời đón rước các vị quan mới xuống làm nhiệm vụ trong năm tới.
Do các vị quan thần đi đi, về về bàn giao công việc rất nhanh và khẩn trương không kịp dừng chân ở lại, đi qua chỉ kịp chứng kiến lòng thành cho chủ nhà. Vì vậy đồ lễ không cần bày vẽ cầu kì, thậm chí chỉ cần chén rượu, nén hương, quả ngọt mà thành tâm, thành ý khấn vái là được.
Theo tập quán người Việt Nam, người đứng ra chủ trì tất cả các lễ của năm mới từ lễ cúng lúc giao thừa, cúng đầu năm mới… đều phải là người trạch chủ, tức người đàn ông trong gia đình. Nhưng thời nay, nam nữ bình quyền, đàn ông hay phụ nữ đều có thể đứng ra tiến hành các nghi lễ.
Lễ cúng giao thừa được cử hành vào thời khắc kết thúc năm cũ chuyển sang năm mới. Tức bắt đầu từ giờ Tí (23h ngày 30 tháng Chạp đến 1h sáng ngày mùng 1 Tết).
Người dân có thể bắt đầu cúng từ 23h đêm giao thừa. Tuy nhiên, nhiều người vẫn lựa chọn cúng vào đúng thời khắc 00h00 phút.
